خزانة الحسنیة

خزانة ‌الحسنیة، کتابخانه سلطنتی مراکش واقع در شهر رباط، که به سبب مجموعه نسخ خطی‌اش اهمیت دارد.خزانة‌ الحسنیه نتیجه کوشش سلطان مولای اسماعیل علوی (از سلاطین سلسله شریفیان علوی فلالی مراکش، حک : 1082ـ 1139) برای گردآوری نسخه‌های خطیِ پراکنده شده در شمال افریقا و جنوب اسپانیاست (برای گزارشی از این کوششها رجوع کنید به الخزانة‌الملِکیة، مقدمه عبدالرحمان فاسی، ص 14ـ53؛ محمد عبداللّه عنان و همکاران، ج 1، مقدمه، ص رـ س) و بر این اساس، او را پایه‌گذار این کتابخانه دانسته‌اند. وی کاتب خود، معروف به وزیر غسّانی، را به اسپانیا فرستاد و دستور داد، در کنار آزادسازی اسیران مسلمان، به گردآوری کتاب نیز بپردازد (رجوع کنید به منونی، ص 27ـ28؛ )سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، ج 2، ص 319). در 1037، در زمان زیدان‌بن منصور (از سلاطین سلسله شریفیان سعدی مراکش، حک: 1036ـ 1040) نیز حدود سه هزار نسخه خطی از اسپانیا به مراکش منتقل شده بود که اکنون در خزانة‌الحسنیه نگهداری می‌شود (رجوع کنید به جلاب، ص 20). بنابراین، پیشینه گردآوری کتابهای این کتابخانه به قرن یازدهم می‌رسد. مجموعه‌های گردآوری شده زیدان و اسماعیل مدتها در مکناس*، پایتخت حکمرانان شریفی، قرار داشت. با تغییر مقرّ حکومت از مکناس به فاس، این کتابها نیز به فاس منتقل شدند و سرانجام، پس از استقلال مراکش در 1335ش/ 1956، که رباط پایتخت شد، کتابها به این شهر انتقال یافتند و به این ترتیب، کتابخانه سلطنتی مراکش ــکه بعدها به خزانة‌الحسنیة مشهور شدــ به وجود آمد (رجوع کنید به فاسی، ص 19ـ20).خزانة‌الحسنیه به منزله کتابخانه سلطنتی مراکش، در کنار جمع‌آوری و نگهداری از بخش مهمی از نسخ خطی موجود در این کشور، محلی است برای نگهداری پیمانها، احکام، فرمانها و مکاتبات سلطنتی، متن مذاکرات مقامات بلندپایه کشوری، مکاتبات دربار در امور دینی و مالی و اداری کشور، دفاتر بیت‌المالِ سالهای گذشته، مجموعه‌هایی مشتمل بر اطلاعات راجع به املاک سلطنتی و درآمدها و هزینه‌ها و مالیات و سپاه و امورخارجی، و هدایای دیگر کشورها به دربار مراکش (برای آگاهی از تنوع مدارک نگهداری شده در این کتابخانه رجوع کنید به الخزانة‌الملکیة، ص 62ـ64؛ جلاب، ص 48ـ58).این کتابخانه کهن‌ترین کتابخانه مراکش نیست (برای آگاهی از کتابخانه‌های کهن‌تر از خزانة‌الحسنیة در این کشور رجوع کنید به )سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، ج 2، ص 305، 307، 337) و از نظر تعداد نسخ خطی نیز بزرگ‌ترین مجموعه این کشور به حساب نمی‌آید (برای آگاهی از مجموعه‌ای بزرگ‌تر از خزانة‌الحسنیه در مراکش رجوع کنید به همان، ج 2، ص 323)، اما به لحاظ دارا بودن مدارک متنوع و کتابهای نفیس، مهم‌ترین کتابخانه مراکش است. در دوران حکمرانان علوی مغرب، این کتابخانه کمابیش محلی برای جمع‌آوری نفایس و نسخ خطی بود.این کتابخانه رسمآ در فروردین 1341/ مارس 1962 (در دومین سالگرد آغاز سلطنت حسن دوم) با نام المکتبة‌الملکیة (کتابخانه پادشاهی) افتتاح شد (رجوع کنید به الخزانة‌الملکیة، ص 60؛ جلاب، ص 48؛ محمد محمد عارف، ص 245؛ قس )سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، ج 2، ص 319، که این تاریخ را 1340ش/ 1961 ذکر کرده است). مدتی بعد، نام کتابخانه به خزانة‌الملکیة تغییر یافت و پس از درگذشت سلطان حسن دوم در 1378ش خزانة‌الحسنیة نامیده شد. براین اساس، در گزارشهای راجع به این کتابخانه و فهرستهای نسخه‌های خطی آن، با عناوین ذکر شده، از کتابخانه یاد شده است (برای آگاهی درباره این فهرستها رجوع کنید به )سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، ج 2، ص320ـ324). رئیس کتابخانه مستقیمآ با نظر پادشاه مراکش تعیین می‌شود. کتابخانه از پنج بخش تشکیل شده است: نسخه‌های خطی (مهم‌ترین بخش کتابخانه)، اسناد، کتابهای چاپی، بخش آمار، و بخش اداری (رجوع کنید به جلاب، ص 63ـ 64).کوشش مدیران این کتابخانه گردآوری مجموعه‌ای از اسناد، متون چاپی و نسخ خطی درباره تاریخ مراکش، دین اسلام و مطالعات راجع به جهان اسلام بوده است. چون خزانة‌الحسنیة از زمان سلاطین علوی و از همان ابتدای پیدایش مجموعه‌های آن، وابسته به دربار بوده، بسیاری از نسخ خطی آن، نسخی بوده‌اند که اختصاصآ برای سلاطین مغرب کتابت شده‌اند (رجوع کنید به )سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، ج 2، ص 319ـ320). مجموعه نسخ خطی این کتابخانه از نادرترین و ارزشمندترین مجموعه‌های مراکش است (برای گزارشی درباره این نسخ رجوع کنید به همانجا؛ برای آگاهی از نمونه‌هایی از نسخ با ارزش کتابخانه رجوع کنید به الخزانة‌الملکیة، ص 67ـ192). تعداد نسخ خطی کتابخانه حدود شش‌هزار عنوان و شامل حدود بیست‌هزار جلد است (محمد محمد عارف، ص 246؛ )سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، ج 2، ص 319). اگر چه کمابیش از طریق اهدا، خریداری یا وقف به تعداد آنها افزوده می‌شود (برای آگاهی از مهم‌ترین عناوین موضوعی این نسخ رجوع کنید به )سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، همانجا). محمد فاسی در 1384 (1343ش)/ 1964، نخستین فهرست نسخ خطی این کتابخانه را به صورت مقالاتی منتشر کرد (رجوع کنید به فاسی، ص 18). کوشش برای فهرست کردن آنها ادامه دارد (برای گزارشهای تفصیلی درباره فهرستهای این کتابخانه رجوع کنید به جلاب، ص 47ـ64؛ بینبین، ص170ـ176). مجموعه اسناد، مدارک و فرمانهای تاریخی کتابخانه نیز بیش از 000 ،150عنوان است (جلاب، ص 63).منابع :احمد شوقی بینبین، «فهرسة المخطوطات العربیة فی المغرب»، اللسان العربی، ش 45 (1988)؛ حسن جلاب، بحوث فی ببلیوغرافیا التراث المغربی المکتوب، مراکش 1416/ 1995؛ الخزانة‌الملکیة (مراکش)، منتخبات من نوادرالمخطوطات، رباط 1398/ 1978؛ محمد فاسی، «الخزانة السلطانیة و بعض نفائسها»، البحث العلمی، سال1، ش 3 (جمادی الآخره/ رمضان 1384)؛ محمد عبداللّه عنان، عبدالعالی مدبر، و محمدسعید منشی، فهارس الخزانة الحسنیة، رباط 1421/ 2000؛ محمد محمد عارف، دلیل مکتبات المخطوطات فی الوطن العربی، قاهره 1422/ 2001؛ محمد منونی، دورالکتب فی ماضی‌المغرب، ]رباط[ 2005؛World survey of Islamic manuscripts, ed. Geoffrey Roper, London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1992-1994.