خزانه (۲) در عثمانی.

خزانه (2) در عثمانی. واژه خزانه به صورت خزینه وارد زبان ترکی شد و از قرن هفتم، به صورت خَزْنه (رجوع کنید به سامی، ذیل مادّه) نیز به کار رفت (د. ا. د. ترک، ذیل «خزینه»؛ نیز رجوع کنید به سامی، ذیل «خزینه»). عثمانیان در ساختار اقتصادی، به‌ویژه میراث‌دار سلجوقیان و ایلخانان بودند (تاباق اوغلو، ص 129؛ د. ا. د. ترک، همانجا). همانند دیگر دول اسلامی، در حکومت سلجوقیان روم نیز واژه خزینه/ خزانه برای محل نگهداری پول، خلعت، اسناد، ادوات گران‌قیمت سوارکاری و جواهرات به کار می‌رفت (اوزون چارشیلی، 1988ب، ص 124؛ تاباق اوغلو، ص 92). ابن بی‌بی (ص 4ـ5) از خزانه لباس و خلعت آنان با عنوان «خزانه‌خانه سلطنت» یاد کرده است. از گزارش وی (ص 54ـ58) برمی‌آید که سلجوقیان آناطولی خزانه‌ای برای نگهداری اسناد مهم و معاهده‌نامه‌ها داشته‌اند (نیز رجوع کنید به اوزون چارشیلی، 1988ب، ص 124 و پانویس 3). همچنین، از این گزارش (ص 200) معلوم می‌شود که خزانه دولتی سلجوقیان روم خزانه عامره نام داشت که مالیاتها و غنایم جنگی و دفاتر ثبتشان را در آنجا نگهداری می‌کردند و باز به گفته همو (ص 219)، پادشاه سلجوقی «خزانه خاص» نیز داشت (نیز رجوع کنید به تاباق‌اوغلو، ص 93؛ اوزون چارشیلی، 1988ب، ص 124).در ابتدای تشکیل دولت عثمانی (اوایل قرن هشتم)، خزانه ایشان را غنایم جنگی تشکیل می‌داد که بیت‌المال خوانده می‌شد (پاکالین، ذیل «بیت‌المال»؛ بلگه، ص 235). در دوره فتوحات ایشان در نواحی غربی آناطولی و سپس در روم ایلی در قرون هشتم و نهم، متناسب با افزایش غنایم و ذخیره مالیاتها، به جای بیت‌المال، تعبیر خزانه دولت به کار رفت (پاکالین، همانجا). در رأس تشکیلات مالیه عثمانی، دفتردار به عنوان مسئول ارشد خزانه قرار داشت که مسئول مستقیم وی صدراعظم بود (کوتوک اوغلو، ص 513).پربودن خزانه و تعبیر «تدبیر خزینه» نزد عثمانیان اهمیت بسیاری داشت (رجوع کنید به حسین هزارفن، ص 272). به‌ویژه پس از فتح استانبول و در دوره بایزید دوم، سلیم اول و سلیمان قانونی (دوره‌های اوج شکوه عثمانیان)، خزانه عثمانی بسیار غنی بود (رجوع کنید به یورگا، ج 2، ص 258ـ259). وضع آرمانی اقتصادی این بود که طلا و نقره بیشتری در خزانه جمع شود، اما برای جلوگیری از بحران ناشی از کم‌شدن سکه‌های طلا و نقره در مملکت تلاش می‌کردند با ایجاد خزانه‌های محلی و دوباره به جریان انداختن پولهای جمع‌شده، نقدینگی در جامعه و بازار از حدی پایین‌تر نیاید (بلگه، ص 327).متناسب با گسترش قلمرو عثمانی و پیچیده‌ترشدن امور مالی، در درون خزانه عثمانی (خزانه دولت) خزانه دیگری به صورت یدک و برای احتیاط به وجود آمد و خزانه دولت را خزانه امیریه، خزانه دیوان همایون، خزانه عامره، خزانه بیرون و در سده‌های بعدی، خزانه مالیه نامیدند و خزانه جدید را خزانه اندرون و گاه، به‌ویژه در سده‌های بعدی، خزانه خاصه خواندند (همان، ص 327ـ328؛ تاباق اوغلو، ص 177؛ برای وصف مفصّل خزانه اندرون رجوع کنید به حسین هزارفن، ص 61ـ63؛ اوزون چارشیلی، 1988الف، ص 315ـ322). نیز باگذشت زمان، عثمانیان کلمه خزینه را در ترکیبات متعدد به کار بردند، از قبیل: خزینه عامره، خزینه پادشاهی، خزینه ملت (رجوع کنید به بلگه، ص 235)، خزینه اسلحه، خزینه اوقاف، خزینه رخت (رجوع کنید به پاکالین، ج 2، ص 786ـ790)، خزینه جلیله یا خزینه جلیله حضرت نبوی (محل نگهداری اشیای متبرک، بیشتر متعلق به پیامبر اکرم؛ رجوع کنید به آق‌ییلدیز، ص 137)، خزینه مصریه (ارسالیه سالیانه ایالت مصر به مرکز رجوع کنید به ادامه مقاله) و خزینه عثمانی (رجوع کنید به نوری‌پاشا، ج 1، ص 110، 160ـ161). به مسئولان عالی‌رتبه خزانه‌ها نیز عناوین متعددی داده می‌شد، از قبیل خزینه‌باش یازیجیسی (سردفتردار خزانه)، خزینه‌دار، خزینه‌دارباشی (سرخزانه‌دار)، خزینه خاصه ناظری (ناظر خزانه خاصه)، خزینه کتخداسی، خزینه صرّافلری (صرّافان خزانه) و خزینه‌دار اوستا (کنیزی که به امور شخصی و لباس پادشاه می‌پرداخت؛ رجوع کنید به پاکالین، ج 2، ص 785ـ793).به طور کلی، خزانه‌داری در عثمانی به سه دوره تقسیم شده است: 1) دوره اول تک‌خزانه‌ای، 2) دوره چندخزانه‌ای، 3) دوره دوم تک‌خزانه‌ای (تاباق‌اوغلو، ص 179) :1) دوره اول تک‌خزانه‌ای. تا ربع آخر قرن دوازدهم، عثمانیان دو خزانه داشتند: خزانه عامره؛ و خزانه اندرون یا خزانه خاصه که شامل چند خزانه، از قبیل خزینه رخت و خزینه جیب همایون/ حرم همایون (بخش عمده خزانه خاصه) می‌شد (رجوع کنید به جیب همایون*). چون خزانه عامره حکم خزانه اصلی حکومت و دولت را داشت و خزانه اندرون خزانه یدکی بود، این دوره را تک‌خزانه‌ای گفته‌اند (رجوع کنید به کوتوک اوغلو، ص 523ـ524). هر سال مازاد عایدات دولت به خزانه اندرون منتقل می‌شد و از این محل، در زمانهای لشکرکشی یا موارد فوق‌العاده استفاده می‌گردید. اگر در اوضاع عادی، استفاده از خزانه اندرون ضرورت می‌یافت، صدراعظم و دفتردار (که وزیر مالیه محسوب می‌شد)، با گذاشتن سند و قبض رسید، از خزانه اندرون مبلغی قرض می‌کردند و بعدآ پس می‌دادند (پاکالین، ذیل «خزینه»؛ اوزون چارشیلی، 1988ج، ص 362ـ363).در قرن نهم و دهم، مأموران خزانه عامره را «جماعت خدمه خزینه بیرون» یا «جماعت کاتبان خزینه عامره»می‌نامیدند ومنشیان خزانه، سمتهای متعددیچون مقاطعه‌جی، محاسبه‌جی، مقابله‌جی، روزنامچه‌جی، تذکره‌جی، موجوداتی، وارداتی و تسلیماتی داشتند (د. ا. د. ترک، همانجا). در اواسط قرن دهم، به سبب فزونی غنایم جنگی و حتی پر شدن خزانه اندرون، شعبه‌ای برای آن در محل یدی‌قوله در استانبول به نام خزینه یدی‌قوله احداث گردید (کوتوک اوغلو، ص 525). تأسیس این خزانه در زمان سلیمان قانونی (حک : 926ـ974) دانسته شده است (رجوع کنید بهاوزون چارشیلی، 1988ج، همانجا) اما طبق روایتی دیگر، این خزانه حتی در زمان محمد فاتح (حک : 855ـ886) هم موجود بوده است (کوتوک‌اوغلو، ص 525 و پانویس 7).از اواخر قرن دهم، خزانه معنای وسیع‌تری یافت و به هرگونه مخارج کلان نیز اطلاق می‌شد، مانند خزانه قلعه‌بانان و خزانه لشکرکشی (اردو خزینه‌سی). خزانه لشکرکشی به صورت کیسه‌های پول همراه لشکر حمل می‌شد (د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «خزینه»). در زمان جنگ، اگر موجودی نقدی خزانه اندرون کافی نبود، برای ضرب سکه، اشیای طلا و نقره موجود در خزانه اندرون را به ضرابخانه می‌فرستادند (کوتوک‌اوغلو، ص 524ـ525).از قرن یازدهم، خزانه عامره و به تبع آن، خزانه اندرون با بحران مواجه شدند و در نیمه دوم قرن دوازدهم، به‌ویژه به سبب هزینه‌های هنگفت جنگهایی که به شکست می‌انجامید (رجوع کنید به تاباق‌اوغلو، ص 184)، خزانه‌ها خالی شدند و در نتیجه، خزانه‌داری عثمانی وارد دوره چندخزانه‌ای گردید (کوتوک‌اوغلو، ص 526).2) دوره چندخزانه‌ای. در نیمه دوم قرن دوازدهم، ضرابخانه خزانه یدکی برای خزانه عامره شد، تا اینکه در دوره سلیم سوم (حک : 1203ـ1222)، با آغاز دوره اصلاحات «نظام جدید» (رجوع کنید به تاباق اوغلو، ص 179)، تغییراتی در سیاست مالی ایجاد شد و برای هزینه‌های مربوط به ارتش نظام جدید و هزینه‌های جنگ خزانه ویژه‌ای تأسیس گردید. گرچه در ابتدا قرار بود این وظیفه را مثل سابق ضرابخانه به عهده بگیرد، در 1207، خزانه جدیدی با نام خزانه ایراد جدید تأسیس شد و خزانه‌داری عثمانی وارد دوره چندخزانه‌ای گردید (همانجا). لیکن این خزانه با کشته‌شدن سلیم سوم در 1222 از بین رفت (رجوع کنید به جودت‌پاشا، ج 6، ص 70ـ73، 272ـ273؛ تاباق‌اوغلو، همانجا؛ کوتوک‌اوغلو، ص 526ـ527).در 1207، برای تنظیم بازار غله استانبول، نظارت ذخیره (وزارت غله) ایجاد شد و سرمایه ذخیره با مسئولیت خزانه عامره از محل ضرابخانه تأمین می‌شد، اما در 5 ربیع‌الاول 1210، مقرر گردید سرمایه متعلق به غلات به صورت خزانه درآید و خزانه ذخیره ایجاد شد. گرچه پیش از قتل سلیم سوم، همراه با برچیده شدن نظام جدید، انحلال این خزانه نیز در نظر گرفته شده بود، برچیده‌شدن آن عملا در دوره تنظیمات و در پی ایجاد خزانه مالیه (رجوع کنید به ادامه مقاله) صورت گرفت (کوتوک‌اوغلو، ص 527ـ528).تا 1207، هزینه‌های کشتی‌سازی از محل خزانه عامره تأمین می‌شد. پس از تأسیس خزانه ایراد جدید، وظیفه تأمین بودجه این صنعت به خزانه مذکور محول گردید. به مرور، به دلیل افزایش هزینه‌های صنعت کشتی‌سازی، دولت برای رسیدگی به حسابهای مربوط به آن، در 1220 خزانه ترسانه (خزانه کشتی‌سازی) را تأسیس کرد. این خزانه تا 1237 وضع مطلوبی داشت و حتی به خزانه عامره کمک می‌کرد اما پس از آن، خود مجبور به دریافت کمک از ضرابخانه گردید (همان، ص 528ـ529).پس از برچیده‌شدن کانون ینی‌چریان در زمان محمود دوم (حک : 1223ـ1255) و ایجاد ارتش جدید (عساکر منصوره محمدیه) و افزایش چندبرابری هزینه‌های آن، دولت با جستجوی منابع جدید برای تأمین بودجه ویژه عساکر منصوره، خزانه مقاطعات را در درون خزانه عامره ایجاد کرد که در رجب 1242 از خزانه عامره مستقل گردید. در 1250 نیز نام آن به خزانه منصوره تغییر کرد. هم‌زمان، سپاه دیگری به نام سربازان ردیف، به عنوان نیروی یدکی عساکر منصوره ایجاد و برای تأمین هزینه‌های آنها، خزانه ردیف تأسیس شد (همان، ص 529ـ 530). با تأسیس خزانه منصوره و انتقال بخش عمده درآمد دولت به آنجا، به مرور، خزانه عامره و ضرابخانه اهمیت خود را از دست دادند و در نتیجه، در جمادی‌الآخره 1251 در یکدیگر ادغام شدند، اما دوباره در 1254 از هم جدا شدند و این‌بار، خزانه عامره با خزانه منصوره ادغام گردید (همان، ص 530).3) دوره دوم تک‌خزانه‌ای. در دوره تنظیمات که با جلوس عبدالمجید اول (حک 1255:ـ1278) آغاز شد، چون اصول جدید تنظیمات در همه مراکز دولتی به یکباره اجرا نگردید، هزینه‌های مراکزی که به شیوه قدیم اداره می‌شدند، از محل خزانه عامره و هزینه‌های مراکزی که با اصول جدید اداره می‌شدند، از خزانه جدید (خزانه مالیه) وابسته به وزارتِ تازه‌تأسیس «نظارت مالیه» تأمین می‌گردید. در 1257، خزانه عامره در خزانه مالیه ادغام گردید (همان، ص 530ـ531). در این دوره، مهم‌ترین عامل تهی‌شدن خزانه خاصه و کسر آمدن 5ر1 میلیون کیسه سکه در 1274، اسرافکاری تجددطلبانه زنان و دختران حرم‌سرا بود. رفع این مشکل بزرگ برعهده خزانه مالیه قرار گرفت و حتی اصناف بستانکار برای وصول مطالبات خود به باب عالی و شخص صدراعظم فشار می‌آوردند (رجوع کنید به آق‌ییلدیز، ص 1ـ5، 75). در این دوره، همچنین تمامی املاک سلطنتی در اختیار خزانه مالیه قرار گرفت و خزانه جیب همایون به «اداره خزانه خاصه» تبدیل شد که تا تأسیس بانک مرکزی جمهوری ترکیه در 1309ش/1930 برقرار بود (د. ا. د. ترک، ذیل «خزینه» و «خزینه خاصه»).کلمه خزانه امروزه نیز تقریبآ با همان معنای سابق به کار می‌رود و با تأسیس بانک مرکزی جمهوری ترکیه، وظیفه خزانه‌داری دولت نیز به آنجا محول گردید. در 1362ش/1983، وظیفه خزانه‌داری به اداره مستشاری خزانه و تجارت خارجی به نخست‌وزیری و بعدآ نیز به اداره مستشاری خزانه محول شد (همان، ذیل «خزینه»).منابع: ابن‌بی‌بی، اخبار سلاجقه روم، چاپ محمدجواد مشکور، تهران 1350ش؛ احمد جودت‌پاشا، تاریخ جودت، استانبول 1309؛ شمس‌الدین‌بن خالد سامی، قاموس ترکی، چاپ احمد جودت، استانبول 1317؛Ali Akyildiz, Mumin ve musrifbir padisah kizi:Refia Sultan, Istanbul 2003; Murat Belge, Osmanli'da kurumlar ve kultur, Istanbul 2005; EI2, s.v. "khazine" (by C. Orhonlu); Huseyin Hezarfen, Telhisu'l-beyan fi kavanin-i Al-i Osman, ed. Sevim Ilgurel, Ankara 1998; Nicolae Iorga, Osmanli imparatorlugu tarihi, tr. Nilufer Epceli, Istanbul 2005; Mubahat Kutukoglu, "Osmanli iktisadi yapisi", in Osmanli devleti tarihi, ed. Ekmeleddin Ihsanoglu, vol.2, Istanbul: Zaman, 1999; Mustafa Nuri Pasa, Netayicu'l - vukuat= Kurumlaryla Osmanli tarihi, ed. Yilmaz Kurt, Ankara 2008; MehmetZeki Pakalin, Osmanli tarih deyimleri ve terimleri sozlugu, Istanbul 1971-1972; Ahmet Tabakoglu, Turk iktisat tarihi, Istanbul 2003; TDVIA, s.v. "Hazine" (by Cengiz Orhonlu), "Hazine-i Hassa" (by Arzu (Tozduman) Terzi); Ismail Hakki Uzuncars(li, Osmanli devleti teskilatina medhal, Ankara 1988a; idem, Osmanli devletinin merkez ve bahriye teskilati, Ankara 1988b; idem, Osmanli devletinin saray teskilati, Ankara 1988c.