خزاز علی بن محمدبن علی رازی

خَزّاز، علی‌بن محمدبن علی رازی، کنیه‌اش ابوالقاسم، متکلم و محدّث و فقیه شیعی قرن چهارم. خاندان وی در اصل اهل قم بودند و سپس به ری که در آن روزگار مرکزیت علمی بیشتری نسبت به قم یافته بود و ابن‌بابویه مشهور به شیخ‌صدوق (متوفی 381) در آنجا سکنا داشت، مهاجرت کردند (رجوع کنید بهطوسی، 1415، ص430). بر همین اساس، ابن‌شهرآشوب (1353، ص 63؛ همو، 1385ش، ج 2، ص 122) از خزّاز به قمی یاد کرده است (رجوع کنید به امین، ج 2، ص 208).از تاریخ ولادت و وفات و همچنین زندگانی او اطلاعاتی در دست نیست. نجاشی (ص 268) در عبارتی کوتاه در اشاره به مقام و جایگاه او، ضمن ثقه دانستن وی، او را فقیه و عالم برجسته (کان... وَجْهآ) معرفی کرده است. شیخ‌طوسی (1420، ص290) وی را متکلمی آشنا به فقه دانسته و گفته که وی ساکن ری بوده و همانجا نیز درگذشته است (نیز رجوع کنید به علامه حلّی، ص180). نام پدر خزّاز در اکثر منابع، محمد ذکر شده (برای نمونه رجوع کنید به نجاشی؛ ابن‌شهرآشوب، 1353، همانجاها) اما شیخ‌طوسی (1415، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اردبیلی، ج 1، ص 554، 578) نام پدر او را احمد نوشته که احتمالا تصحیف محمد است (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج 4، ص 228ـ229؛ شوشتری، ج 5، ص360، 569).خزّاز از شاگردان شیخ‌صدوق* بوده و از وی با تعبیر شیخنا یاد کرده است (خزّاز، ص 63). هرچند در شرح‌حال وی اشاره‌ای به سفرش به بغداد نشده، اما براساس آنکه برخی از مشایخ روایی وی همچون ابوالمفضل محمدبن عبداللّه شیبانی* (همان، ص 65، 79)، احمدبن محمدبن عیاش جوهری (رجوع کنید به ابن‌عیاش*، احمدبن محمد؛ همان، ص 99) و ابوالفرج معافی‌بن زکریا نهروانی (رجوع کنید به ابن‌طرارا*، معافی‌بن زکریا؛ همان، ص 75، 94) از عالمان ساکن در بغداد بوده‌اند، می‌توان از سفر وی به آنجا سخن گفت. احتمالا خزّاز در هنگام سفر حج از بغداد دیدن کرده است (درباره اسامی دیگر مشایخ وی رجوع کنید به افندی‌اصفهانی، ج 4، ص 228؛ آقابزرگ طهرانی، ج 18، ص 87؛ خزّاز، مقدمه موسوی و ربیعی، ص10ـ12). از خزّاز، کسانی چون محمدبن ابی‌الحسن‌بن عبدالصمد تمیمی خزاعی (رجوع کنید به سبزواری*، علی‌بن محمد) که لقب تمیمی وی به اشتباه در منابع به صورت قمی ذکر شده (رجوع کنید بهمجلسی، ج 104، ص 116، ج 107، ص 114؛ افندی اصفهانی، ج 4، ص 226) و ابوالبرکات علی‌بن حسین حسینی جوری/ خوری (؟) (مجلسی، ج 104، ص 165ـ166؛ امین، ج 2، ص 209) روایتِ حدیث کرده‌اند.در منابع، سه اثر را از تألیفات علی خزّاز رازی دانسته‌اند. الایضاح در اصول دین و دانش کلام (رجوع کنید به نجاشی؛ ابن‌شهر آشوب، 1353، همانجاها) و کتاب الأحکام الشرعیة در دانش فقه (ابن‌شهر آشوب، 1353؛ افندی‌اصفهانی، همانجاها)، که موجود نیستند. از اثر اخیر نسخه‌ای در اختیار ابن‌شهرآشوب بوده و چند نقل‌قول از آن آورده است (رجوع کنید به 1385ش، ج 2، ص 122، 416). تنها اثر موجود او کفایة‌الاثر شامل نصوص وارده درباره ائمه است (رجوع کنید به ابن‌شهرآشوب، 1353، همانجا). براساس برخی مطالب این کتاب، خزّاز آن را پس از 381 نگاشته است (رجوع کنید به خزّاز، ص 417، 424). به‌رغم آنکه خزّاز (ص 61ـ62) در سبب نگارش کتاب خود، شبهات معتزله نسبت به امامیه در مسئله امامت را ذکر کرده، اما براساس آنچه در جایی دیگر از کتاب خود آورده (رجوع کنید به ص 305ـ315، 423ـ424، 429ـ430) می‌توان دریافت که هدف اصلی وی پاسخ دادن به ایرادهای زیدیه بوده که در روزگار خزّاز، متکلمان و عالمان برجسته‌ای از آنها، همچون ابوطالب هارونی* (متوفی 424)، در ری ساکن بوده‌اند و این ایرادها در سنّت زیدیه بارها در خرده‌گیری بر امامیه تکرار شده است (رجوع کنید به ابن‌بابویه، ج 1، ص 69، 74، 77ـ79، 126؛ ناطق‌بالحق، ص 165ـ171). در مواردی، ظاهرآ براساس نسخه‌ای از کتاب خزّاز، به اشتباه (رجوع کنید به افندی اصفهانی، ج 4، ص 227؛ کلباسی، ج 3، ص 187ـ188) کفایة‌الاثر به شیخ‌صدوق و شیخ‌مفید نسبت داده شده است (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، همانجا؛ امین، ج 2، ص 208؛ خزّاز، همان مقدمه، ص 14ـ21). کفایة‌الاثر مورد استناد و ارجاع عالمان (برای نمونه رجوع کنید به طبرسی، ص90؛ ابن‌طاووس، ص 157؛ امین، ج 2، ص 208ـ210) و از منابع مجلسی (ج 1، ص10) در تألیف بحارالانوار* بوده است. علامه حلّی در اجازه‌نامه خود به بنی‌زهره از این اثر یاد کرده است (رجوع کنید به مجلسی، ج 104، ص 115ـ116). محسن امین (ج 2، ص 207) از نسخه‌ای نفیس و قدیمی از این کتاب که در 584 کتابت شده و اجازه برخی از عالمان بر آن درج شده بوده، سخن گفته و آن را وصف کرده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 209ـ210؛ نیز رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، همانجا).خزّاز در این کتاب (ص 61ـ62) در مقام گردآوری روایات و نصوص دالّ بر خلافت و امامت ائمه علیهم‌السلام است. او روایات را در دو بخش و 39 باب سامان داده است. بخش نخست شامل تصریحاتی است که 27 تن از صحابیان پیامبر صلی‌اللّه علیه‌وآله‌وسلم بر امامت علی علیه‌السلام و فرزندانش نقل کرده‌اند. او روایات هر صحابی را در بابی خاص گردآورده است. در بخش دوم، نصوص نقل‌شده از ائمه علیهم‌السلام در امامت امامان دوازده‌گانه یا معرفی امام بعدی، هریک در بابی خاص گرد آمده است. در پایان این بخش، روایاتی از زیدبن علی‌بن حسین دالّ بر امامت امامان دوازده‌گانه آمده است (رجوع کنید به ص 416ـ430). مؤلف (ص 423ـ424) به هنگام نقل روایات زید از مقام او دفاع کرده و نوشته است که او هرگز مدعی امامت نبوده بلکه به امامت امام صادق علیه‌السلام اعتراف داشته است.نسخه‌های خطی متعددی از کفایة‌الاثر باقی مانده (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 18، ص 87ـ88؛ صدرایی خویی، ج 5، ص 341ـ343) و چاپ انتقادی آن را محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی (قم 1430) منتشر کرده‌اند. عبداللّه افندی اصفهانی (همانجا) تصریح کرده که آثار دیگری چون الباب المفتوح الی ما قیل فی النفس و الروح، مختصر المصباح، مختصرالمختلف، مختصر مجمع‌البیان، و رساله‌ای در منطق، تألیفات زین‌الدین بیاضی بوده و به‌اشتباه به خزّاز نسبت داده شده‌اند.منابع :آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌بابویه، کمال‌الدین و تمام‌النعمة، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1363ش؛ ابن‌شهر آشوب، کتاب معالم‌العلماء، چاپ عباس اقبال آشتیانی، تهران 1353؛ همو، مناقب آل‌ابی‌طالب، چاپ یوسف بقاعی، قم 1385ش؛ ابن‌طاووس، فرحة‌الغری فی تعیین قبر امیرالمؤمنین علی علیه‌السلام، چاپ تحسین آل‌شبیب موسوی، ]قم [1419/ 1988؛ محمدبن علی اردبیلی، جامع‌الرواة و ازاحة الاشتباهات عن‌الطرق و الاسناد، بیروت 1403/1983؛ عبداللّه‌بن عیسی افندی‌اصفهانی، ریاض‌العلماء و حیاض‌الفضلاء، چاپ احمد حسینی، قم 1401ـ؛ محسن امین، معادن‌الجواهر و نزهة‌الخواطر، بیروت 1401/1981؛ علی‌بن محمد خزّاز، کفایة الاثر فی النصوص علی الائمة الاثنی‌عشر، چاپ محمدکاظم موسوی و عقیل ربیعی، قم 1430؛ شوشتری؛ علی صدرایی‌خویی، فهرستگان نسخه‌های خطّی حدیث و علوم حدیث شیعه،قم 1382ش ـ؛ علی‌بن حسن طبرسی، مشکاة‌الانوار فی غررالاخبار، چاپ مهدی هوشمند، قم 1418؛ محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم 1415؛ همو، فهرست کتب‌الشیعة و اصولهم و اسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم 1420؛ حسن‌بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، ]قم[ 1417؛ محمدبن محمدابراهیم کلباسی، الرسائل‌الرجالیة، چاپ محمدحسین درایتی، قم 1380ـ1381ش؛ مجلسی؛ یحیی‌بن حسین ناطق بالحق، نصرة مذاهب الزیدیة] عنوان صحیح: الدعامة فی تثبیت الامامة[، چاپ ناجی حسن، بیروت 1981؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماءمصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.