خرمدره

خُرَّمْدره، شهرستان و شهری در استان زنجان.1) شهرستان. واقع در مشرق استان زنجان. این شهرستان از شمال به شهرستان قزوین، از مشرق، جنوب و مغرب به شهرستان ابهر محدود و مشتمل است بر یک بخش به نام مرکزی. دو دهستان به نامهای الوند و خرّمدره و یک شهر به نام خرّمدره (رجوع کنید به ادامه مقاله) که مرکز شهرستان به شمار می‌رود (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1385ش، ذیل «استان زنجان»). آبادیهای آن عمدتآ در دشت قرار دارد.مهم‌ترین کوههای آن عبارت‌اند از: اَلوَند̊داغ (مرتفع‌ترین قله ح 2450 متر)، در حاشیه جنوبی کوهستان البرز غربی و در حدود بیست کیلومتری شمال شهر ابهر؛ اوچ‌قاشق در جنوب و ایده‌داغ در شمال‌شرقی و مشرق آبادی اَرْدَجین (واقع در حدود 26 کیلومتری شمال‌شرقی شهر ابهر)؛ کوه ازمنکه واقع در جنوب‌غربی و مغرب و کوه گیِقیه در جنوب آبادی اِسْپاس، حدود نُه کیلومتری مغرب شهر ابهر (رجوع کنید به جعفری، ج 1، ص 79؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 25، ص 18، 22). ابهررود و برخی از ریزابه‌های آن در شهرستان خرّمدره جریان دارند (رجوع کنید به جعفری، ج 3، ص 466؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 25، ص 17).اهالی آن به زراعت، دامداری، باغداری، پرورش زنبور عسل (در بیشتر آبادیها)، کار در معادن و تولید صنایع‌دستی مانند فرش، از نوع خرسک و نقش سماوری، اشتغال دارند. محصولات عمده آن گندم، جو، یونجه، بنشن و تره‌بار است و از فراورده‌های باغی انگور، گردو، بادام، زردآلو، آلبالو، سیب و به دارد (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 25 ، ص 18، 22، 61). مجتمع کشت و صنعت (شامل گاوداری صنعتی، مرغداری، باغهای بزرگ میوه...) نیز در دهستان خرّمدره فعال است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1376ش، ص 2). اهالی آن شیعه دوازده امامی‌اند و به ترکی گفتگو می‌کنند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 25، ص 102). جمعیت شهرستان خرّمدره 60027تن است که از این تعداد 48055تن (ح 80%) شهرنشین‌اند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان زنجان»).از لحاظ تقسیمات کشوری در 1323ش، خرّمدره، یکی از آبادیهای دهستان ابهررود در شهرستان زنجان، از استان اول (گیلان) بود (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 101). در اردیبهشت 1366، دهستان خرّمدره به مرکزیت آبادی قلعه حسینیه در شهرستان ابهر (ایجاد در 1348ش) تشکیل گردید (رجوع کنید به ایران. قوانین و احکام، ص 684؛ ایران. وزارت کشور. 1382ش، ذیل «استان زنجان»). در تیر 1368، بخش خرّمدره از ترکیب دو دهستان صائین‌قلعه و خرّمدره و سه شهر خرّمدره (مرکز بخش)، صائین‌قلعه و هیدج در شهرستان ابهر تشکیل شد (رجوع کنید به همان، ص760). در مرداد 1376 شهرستان خرّمدره به مرکزیت شهر خرّمدره تشکیل شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، همانجا).زیارتگاه شاهزاده عبداللّه واقع در آبادی پیلِه‌وَرین (حدود 36 کیلومتری شمال‌شهر ابهر) و امامزاده‌اسماعیل واقع در آبادی قانْلو (حدود 48 کیلومتری شمال غربی شهر ابهر) در این شهرستان قرار دارد (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 25، ص 61، 191).2) شهر. مرکز شهرستان. این شهر در حدود 83 کیلومتری مشرق شهر زنجان و حدود چهار کیلومتری شمال‌غربی شهر ابهر در دشت مرتفعی در ارتفاع حدود 570 ،1متر در کنار ابهررود قرار دارد (رجوع کنید به جعفری، ج3، ص466). ارتفاعاتی‌از شمال و جنوب آن‌را احاطه کرده است. بیشترین دمای آن ْ39 در مرداد و بیشترین برودت آن ْ14- در بهمن و میانگین بارش سالانه آن 5ر229 میلیمتر ثبت شده‌است (رجوع کنید به سازمان هواشناسی کشور، ص184). راه تجارتی تهران ـ تبریز ـ ترکیه از آن می‌گذرد. راه‌آهن تهران ـ تبریز در حدود پنج‌کیلومتری شمال آن ایستگاه دارد (آقامحمدی، ص135، 137). در شهر خرّمدره، کارخانه کبریت‌سازی «اقتصاد» (تأسیس در 1324ش) و کارخانه‌های شرکت صنعتی مینو خرّمدره (احداث‌در1351ش، بهره‌برداری در 1353ش) دایر است که موجب جذب نیروی فعال ناحیه به‌ویژه شهر خرّمدره شده است (همان، ص 137؛ فخیمی، ص 95). خرّمدره در 1316ش، شهر شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، همانجا). جمعیت شهر طبق آمار 1385ش، 055،48تن ضبط شده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا).نام خرّمدره ظاهرآ برای نخستین بار در منابع دوره صفویه به بعد دیده شده است. جملی کارری ــکه در 1106/ 1694 به منطقه سفر کرده بودــ بدون توضیحی درباره خرّمدره، تنها نام آن را ذکر کرده است (رجوع کنید به ص 46). در زمان فتحعلی شاه قاجار (حک : 1212ـ1250)، ژوبر (ص 156) خرّمدره را درّه‌ای کوچک و زیبا در یک فرسخی ابهر یاد کرده است. جیمزبیلی فریزر نیز در همان دوره آنجا را مکانی خرّم، در بستر رودی پرآب ]ابهررود[، با جنگل و باغهایی در پیرامون آورده است (ص72). دیولافوا در 1299/ 1881 آن‌را در دو منزلی سلطانیه، دهکده‌ای زیبا و باصفا دارای قناتهای بسیار، مزارع حاصلخیز، درختان بلند تبریزی، محصولات گندم، جو، پنبه، درختان میوه، با خانه‌هایی کم‌ارتفاع ضبط کرده است (ص97). بنابه اظهار وی (همانجا) از تبریز تا خرّمدره، هیچ دهکده ای به اندازه آن باصفا، آباد و خرّم نبوده است. یک سال بعد حاج‌سیاح (ص 275) آن را دهی معتبر و دره‌ای بسیار خرّم با هفتصد خانوار در بلوک ابهررود ضبط کرده است، وی همچنین اشاراتی به وجود باغ، قنات و عمارات خوب در آن دارد. خرّمدره در زمان ناصرالدین شاه تیول فراشخانه بود (رجوع کنید به عباس‌میرزا قاجار، ص 119).حسینعلی رزم‌آرا در حدود 1328ش، خرّمدره را قصبه دهستان ابهررود با محصولاتی از قبیل کشمش، انگور، گردو، غلات و یونجه و جمعیت 653،7تن ذکر کرده و مطالبی نیز درباره قلمستان و اشتغال اهالی به گلیم‌بافی و جاجیم‌بافی آورده است (رجوع کنید به ج 2، ص100ـ101).منابع :محمد آقامحمدی، ابهر: گذری و نظری، زنجان 1377ش؛ اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1369ش؛ ایران. قوانین و احکام، مجموعه قوانینومقرراتمربوط‌بهوزارتکشور :ازآغازپیروزی انقلاب‌اسلامیتاپایانسال 1369، تهران1370ش؛ ایران.وزارتکشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج 1، تهران 1329ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری : آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ جووانی فرانچسکو جملی کارری، سفرنامه کارری ، ترجمه عباس نخجوانی و عبدالعلی کارنگ ]تبریز[ 1348ش؛ محمدعلی‌بن محمدرضا حاج‌سیاح، خاطراتحاج‌سیاح،یا،دورهخوفووحشت، به کوشش حمید سیاح، به تصحیح سیف‌اللّه گلکار، تهران 1359ش؛ ژان راشل ماگر دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ترجمه و نگارش علیمحمد فره‌وشی، تهران 1361ش؛ رزم‌آرا؛ پیر ژوبر، مسافرت در ارمنستان و ایران، ترجمه علیقلی اعتمادمقدم، تهران 1347ش؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: 76- 1375، تهران 1378ش؛ عباس‌میرزا قاجار (ملک‌آرا)، شرح‌حال عباس‌میرزا ملک‌آراء: برادر ناصرالدین‌شاه، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1361ش؛ آقاجان فخیمی، تاریخ ابهر: علماء، عرفا و شعرا، زنجان 1376ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :25 زنجان، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1369ش؛ جیمز بیلی فریزر، سفرنامه فریزر، معروف به سفر زمستانی: از مرز ایران تا تهران و دیگر شهرهای ایران، ترجمه منوچهر امیری، تهران 1364ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Apr. 10,2010, from http://www.sci.org.ir/portal/ faces/public/census85/census85.natayej/census85. rawdata;همو، سرشماریعمومینفوس‌ومسکن :1375شناسنامه آبادیهای کشور، استان زنجان، شهرستان ابهر، تهران 1376ش؛ نقشه تقسیمات کشوری ایران، مقیاس 000،500 ،1:2، تهران: گیتاشناسی، 1377ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000،500،1:2، تهران: نقشه‌برداری کشور، 1379ش؛ نقشه عملیات مشترک (زمینی) : زنجان، مقیاس 000، 1:250، تهران: اداره جغرافیائی ارتش جمهوری اسلامی ایران، 1367ش.