خرم آباد (۱)

خرّم‌آباد (1)، شهرستان، شهر و مرکز استان لرستان.1) شهرستان خرّم‌آباد. این شهرستان به مرکزیت خرّم‌آباد، در مرکز و جنوب استان لرستان واقع و مشتمل است بر چهار بخش مرکزی (به مرکزیت خرّم‌آباد)، پاپی (به مرکزیت سپید دشت)، چَغَلوَندی* (به مرکزیت چغلوندی)، و زاغه (به مرکزیت زاغه) و چهار شهر خرّم‌آباد، سپیددشت، چغلوندی، و زاغه (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1385ش، ذیل «استان لرستان»؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران؛ استانداری لرستان، 2011).مهم‌ترین کوه آن هشتاد پهلو (بلندترین قله ح 3012 متر) در جنوب شهر خرّم‌آباد است و چند کوه دیگر با ارتفاع بین دو هزار تا سه هزار متر نیز دارد (رجوع کنید به جعفری، ج 1، ص 148، 234، 271، 439، 553).از رودهای مهم شهرستان خرّم‌آباد، بالارود، ریزابه رود دِزْ، خرّم‌آباد، ریزابه رود کَشْگان، هَررود، کَشْگان (ریزابه رود کَرْخِه)، سُرخاب و آبسرده است (همان، ج 2، ص 124، 207، 345، 394؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 58، ص220). از دیگر منابع مهم آبی آن باید از چشمه‌های سراب / سراب‌کیو و گرداب دارائی نام برد (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا).در شهرستان خرّم‌آباد معادن آهک، تالْک، فِلدِسپات، سیلیس، گچ، نمک آبی و سنگ مرمریت وجود دارد (همانجا؛ رشیدیان، ص 195).شهرستان خرّم‌آباد در منطقه کوهستانی، دارای زمستانهای سرد و تابستانهای معتدل و در منطقه دره‌ای (ارتفاع بین 1200 تا 2000 متر)، دارای تابستانهای بسیار گرم و خشک و زمستانهای بسیار سرد و در منطقه گرمسیر یا مراتع زمستانی (یا قشلاقی)، دارای تابستانهای بسیار گرم و زمستانهای معتدل است (رشیدین، ص 56ـ57).اقتصاد شهرستان خرّم‌آباد بر پایه کشاورزی، باغداری، دامداری و صنایع کارخانه‌ای و دستی استوار است. از محصولات زراعی و باغی، گندم، جو، تره‌بار، آلبالو، گیلاس، سیب و انگور دارد (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 58، ص 221). از صنایع‌دستی، قالی‌بافی، گلیم‌بافی، موج‌بافی (یا ماشته)، جاجیم‌بافی، بافت سیاه‌چادر و طناب در این شهرستان رواج دارد. اهالی آن شیعه دوازده امامی‌اند و به گویش لکی و لری سخن می‌گویند (رزم‌آرا، ج 6، ص 139؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ نیز برای کلیمیان خرّم‌آباد رجوع کنید به والیزاده معجزی، 1382ش، ص 327ـ328).این شهرستان محل ییلاق و قشلاق ایلها و طوایف متعددی است از جمله، پاپی، دریکوند، میوند/ ممیوند، بیرانوند، سگوند، حسنوند، ترک‌چه، دِلفان چگنی، دلفان نورآباد، جودکی، یارم دیکوند و طوایف مستقل سادات، آهوقلندر، سادات فداله عمران، امیر، باباعلی، بابایی، شاهیوند، طولابی، شیراوند، سادات کرالانی، کائدرحمت و مائدرحمت. جمعیت عشایر شهرستان در 1377ش، حدود 279،47 تن بوده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1378ش، ص 149ـ150؛ رشیدیان، ص 188ـ 189). جمعیت شهرستان در 1385ش، 105 ،465تن بوده که از این تعداد 124،336 تن شهرنشین و بقیه روستانشین بوده‌اند (مرکز آمار ایران، 1385ش، ذیل «استان لرستان»).راه اصلی اَزْنا ـ درود ـ خرّم‌آباد ـ پل دختر ـ دزفول و دزفول ـ خرّم‌آباد ـ الشتر از این شهرستان می‌گذرد (رجوع کنید به اطلس راههای ایران، ص 58ـ59). آزادراه خرّم‌آباد ـ پل زال نیز به عنوان محور اصلی اتصال خرّم‌آباد به خوزستان در 11 آبان 1389 افتتاح گردید (پایگاه اطلاع‌رسانی دولت). فرودگاه در جنوب این شهرستان قرار دارد (رشیدیان، ص 211).در 1310ش، مسعود کیهان (ج 2، ص 462) خرّم‌آباد را تنها شهر لرستان ذکر کرده است. شهرستان خرّم‌آباد در 1316ش، با دوازده بخش در استان ششم تشکیل شد (ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، ص 2، 10ـ11). سپس در 1355ش، این شهرستان با یازده بخش و پنج شهر، جزو استان لرستان معرفی شد (ایران. وزارت کشور، 1355ش، ذیل «استان لرستان»).شهرستان خرّم‌آباد، با توجه به آثار کشف شده در آن، در منطقه‌ای با سابقه تاریخی واقع شده‌است (رجوع کنید به ادامه مقاله). مراکز دیدنی و آثار باستانی شهرستان خرّم‌آباد عبارت‌اند از : قلعه باستانی فلک‌الافلاک* یا دژ شاهپورخواست/ شاهپورخاست، بازسازی شده در دوره اتابکان لر در شهر خرّم‌آباد؛ پل شکسته، معروف به پل شاهپوری، در دو کیلومتری جنوب شهر از بناهای شاهپور ذوالاکتاف؛ و چند پل دیگر، متعلق به دوره ساسانی؛ مناره متعلق به دوره سلاجقه، به ارتفاع فعلی 27 متر در یک کیلومتری جنوب‌شرقی شهر؛ نزدیک این منار، تخته‌سنگ یا سنگ چهارپهلو، با نوشته‌هایی به خط کوفی به‌نامِ سنگ‌نوشته، و خرابه‌هایی که گفته می‌شود شهر قدیمی خرّم‌آباد در آنجا بنا شده بود؛ پل خرّم‌آباد یا پل محسنیه، متعلق به دوره صفویه؛ مسجدجامع خرّم‌آباد، مرمت شده در دوره صفویه؛ مقبره زاهد شیر، متعلق به قرون هفتم و هشتم؛ مقبره شاهزاده عبداللّه، مقبره زیدبن علی؛ مقبره دو برادران؛ مقبره خضر و مقبره شهنشاه متعلق به دوره اتابکان لر کوچک؛ مقبره فلک‌الدین؛ حوض موسی (حوض و سنگ‌نوشته)؛ همچنین غارهای باستانی به نامهای یافته، قمری (اشکفت قمری)، کنجی گرارجنه و پاسنگر (خودگو، ص 21ـ23؛ رزم‌آرا، ج 6، ص140؛ ساکی، ص 103ـ 104، 214؛ شاهرخی، ص 326؛ رشیدیان، ص 82ـ 85، 131ـ138؛ نیز برای آثار دیگر رجوع کنید به ساکی، ص 214ـ234).2) شهر خرّم‌آباد، مرکز شهرستان و استان لرستان. در ارتفاع 1171 متری از سطح دریا و در حدود 490 کیلومتری جنوب‌غربی شهر تهران، در دره تنگ عمیقی بین کوههای شهنشاه و طاف و مخمل‌کوه و یافته واقع شده است. به دلیل عرض کم و عمق زیاد دره، شهر به‌طور کامل از فراز تپه یا کوههای اطراف دیده می‌شود (ساکی، ص 94؛ رشیدیان، ص 17؛ نیز رجوع کنید به حسنعلی‌افشار، ص 141؛ رزم‌آرا، همانجا).رودهای خرّم‌آباد یا کَشکان‌رود، رود کَرگانه و کاکاشرف، ریزابه رود خرّم‌آباد، در این شهر جاری هستند. مهم‌ترین چشمه‌های شهر عبارت‌اند از: چشمه گلستان که از تپه زیرِ بنای قلعه فلک‌الافلاک خارج می‌گردد، چشمه گرداب سنگی، گرداب بزرگ شهر، کیاب/ کیو و سراب شاه‌آباد یا چشمه مطهری (ساکی، ص 103؛ جعفری، ج 2، ص 394ـ397؛ رشیدیان، ص 17ـ18).بیشترین دمای آن در تابستان، حدود ْ43 و کمترین آن در زمستان، حدود ْ8-، مقدار بارش سالیانه آن حدود 500 میلیمتر است (سازمان هواشناسی کشور، ص 181).خرّم‌آباد در 1310ش، شهر شد (ایران. وزارت کشور، معاونت سیاسی، 1382ش، ذیل «استان لرستان»)، سپس با تشکیل استان لرستان در 1352ش، مرکز استان لرستان شد (همو، 1385ش، جدول ] 1[). جمعیت خرّم‌آباد در 1385ش، 544 ،328تن بوده است (مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا).در اوایل قرن ششم، حاکم لرستان (از اتابکان لر) خرّم‌آباد را در حاشیه غربی قلعه فلک‌الافلاک بنا کرد. در اواخر قرن هفتم، شهر شاهپورخواست به کلی ویران شد و ساکنان آن به خرّم‌آباد که آب فراوان و جای مناسب‌تری داشت، نقل مکان کردند و شهر جدید را توسعه دادند. در زمان صفویه، شهر خرّم‌آباد تا نزدیک قلعه فلک‌الافلاک گسترش یافت. در همین زمان با احداث پل، بین مشرق و مغرب رودخانه خرّم‌آباد (یا شهر) ارتباط برقرار شد. خرّم‌آباد در زمان نادرشاه افشار و کریم‌خان زند نیز شهری آباد و مورد توجه بود (رجوع کنید به ادامه مقاله). با احداث پل خرّم‌آبادی، شهر به سوی جنوب گسترش یافت و باغهای اطراف به ساختمان تبدیل شدند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 58، ص 223ـ224؛ رشیدیان، ص 95ـ97). خرّم‌آباد در 1264، بزرگ‌ترین شهر کوه‌نشینان لرستان و تنها مرکز اقامت آنها در سردسیر به شمار می‌رفت. به دلیل دامپرور بودن بیشتر اهالی و زندگی کوچ‌نشینی، خرّم‌آباد به صورت شهری موسمی درآمده بود که در آغاز بهار با آمدن ایل از گرمسیر، رونق می‌گرفت و در پایان شهریور با کوچ اهالی به سوی گرمسیر، رونق خود را از دست می‌داد (حسنعلی افشار، ص 36).پیشینه. احتمالا نام خرّم‌آباد برگرفته از موقعیت شهر و واقع شدن آن در دره‌ای خرّم با آب و هوای مناسب است (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 58، ص 223؛ شاهرخی، ص 317؛ قس قاسمی، ص 34ـ38 که نام آن را تغییریافته واژه کهن خرماوا/ خرموو می‌داند). ظاهرآ خرّم‌آباد در جای خایدالو، یکی از شهرهای مهم عیلامیان، بنا شده است (پیرنیا، ج 1، ص 130؛ سایکس، ج 1، ص 44). وجود آثار باستانی در این منطقه از آبادانی آن در گذشته‌های دور نشان دارد (رجوع کنید به شاهرخی، ص 318ـ 319). ویرانه‌های شاهپورخواست/ شاپورخاست*، در دو کیلومتری جنوب‌شرقی شهر خرّم‌آباد واقع است (رشیدیان، ص80). در منابع جغرافیایی قبل از قرن هشتم نامی از خرّم‌آباد ذکر نشده است. در زمان امیرتیمور گورکانی، خرّم‌آباد مهم‌ترین منطقه لر کوچک بعد از بروجرد به شمار می‌رفت. به عقیده بسیاری، خرّم‌آباد همان شاپورخاست است (لسترنج، ص201)، اما حمداللّه مستوفی (تاریخ‌گزیده، ص561) که از سه شهر معمور آنجا نام برده، از آن دو به طور جداگانه یاد کرده است. وی (نزهة‌القلوب، ص70) در ذکر عراق عجم، از خرّم‌آباد یاد کرده است که پیش‌از آن شهری آباد، ولی در زمان او ویران بوده و ضمنآ خرمای بسیار داشته است. در همان زمان، خرّم‌آباد پایتخت لرستان فیلی بود (فسائی، ج1، ص316؛ لاکهارت، ص5).امیرتیمور در 788 به خرّم‌آباد حمله برد و ویرانی بسیار برجای گذاشت و حدود پانصد سوار و پیاده را برای مدتی در قلعه خرّم‌آباد مستقر کرد (کتبی، ص 133؛ شرف‌الدین علی یزدی، ج 1، ص 288؛ میرخواند، ج 3، ص 33). در 914، شاه‌اسماعیل صفوی به خرّم‌آباد لشکر کشید و پس از درگیری و کشمکشهای فراوان با ملک‌شاه‌رستم، اتابک لر کوچک، خرّم‌آباد تحت حکومت شاه‌اسماعیل اول قرار گرفت. در این دوره خرّم‌آباد مرکز ایالتی بود که به طور موقت، نواحی بَدره و جسَان و مَندلی، از توابع بغداد، جزو مستملکات آن به شمار می‌رفت (عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، ص170ـ175، 178ـ181؛ عالم‌آرای صفوی، ص130ـ131؛ روربورن، ص80ـ81). در دوره صفوی، در قراردادی میان اشرف افغان و دولت عثمانی در 15 صفر 1140، خرّم‌آباد به همراه چند شهر دیگر به دولت عثمانی واگذار شد (لاکهارت، ص 272، 292).کریم‌خان زند نظرعلی‌خان فیلی را به ایالت لرستان و والیگری فیلی، و سال بعد اسماعیل‌خان فیلی را به والیگری فیلی (غفاری کاشانی، ص 251؛ پری، ص 230) منصوب کرد و مرکز فرماندهی آنها را خرّم‌آباد (مرکز ایالت لرستان فیلی) قرار داد و از مهمان‌نوازی و حمایت مردم آنجا برخوردار شد (پری، ص 53).در 1221، به دستور فتحعلی‌شاه قاجار، محمدعلی‌میرزا حاکم خرّم‌آباد شد (اعتمادالسلطنه، 1363ـ1367ش، ج 3، ص 1482ـ1483). در همین دوره، شیروانی (ص 236) نیز خرّم‌آباد را پایتخت حاکمان قدرتمند و مهم ذکر کرده است. پیش از 1262، حاکم اصفهان نایب‌الحکومه لرستان را تعیین می‌کرد (حسنعلی‌افشار، ص 37). در دوره ناصرالدین‌شاه، خرّم‌آباد رو به ویرانی نهاد و از ساکنان آن کاسته شد. در 1268، ناصرالدین‌شاه دستور ایجاد نهر آب، مرمت قلعه خرّم‌آباد و باغ سروستان را داد (اعتمادالسلطنه، 1363ش، ص 98؛ همو، 1363ـ1367ش، ج 3، ص 1733؛ روزنامه وقایع اتفاقیه، ش 44، ص 4، ش 64، ص 3). امنیت نسبی که ناصرالدین‌شاه در منطقه و خرّم‌آباد ایجاد کرده بود، در اواخر عمر او از بین رفت و قدرت به دست حکام ایلها و خانها و زورمندان محلی افتاد (رجوع کنید به والیزاده معجزی، 1380ش، ص 308). در 1333، اردوی اعزامی ژاندارمری، پس از پنج ماه جنگ با یاغیان موفق به شکست آنان و استقرار پست ژاندارمری بین تهران ـ خرّم‌آباد گردید (یکرنگیان، ص 152). اما پس از آن نیز درگیریهایی بین ژاندارمری و ایلها رخ داد (رجوع کنید به همان، ص 346ـ351).در 1308ش، به دستور رضاشاه طوایف و خوانین آنها به تهران کوچانیده و برخی از آنان زندانی و تبعید شدند. در 1309ش، با وجود تیپ خرّم‌آباد هنوز شورشهایی در منطقه صورت می‌گرفت و درگیریها تا 1312ش ادامه داشت (والیزاده معجزی، 1382ش، ص 253ـ254).منابع: استانداری لرستان. معاونت برنامه‌ریزی.Retrieved Jan. 2,2011,fromhttp://www.ostan-Ir.ir/ostan-Ir/ pagecontent.php?rQV=wHQXQDM5IDQ6IXZiIWduRWSIdWY;اطلسراههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1385ش؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، تاریخ‌منتظم‌ناصری، چاپ محمداسماعیل‌رضوانی، تهران 1363ـ1367ش؛ همو، المآثر و الآثار، در چهل سال تاریخ ایران، چاپ ایرج افشار، ج 1، تهران: اساطیر، 1363ش؛ ایران. قانون تقسیمات کشوری آبان 1316، قانونتقسیماتکشورووظایف فرماندارانو بخشداران، مصوب 6 آبان ماه 1316، چاپ دوم، تهران ]بی‌تا.[؛ ایران. وزارت کشور، تقسیماتکشور شاهنشاهی‌ایران، تهران 1355ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصروواحدهای تقسیمات کشوری :آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیسعناصرتقسیماتیبههمراهشمارهمصوباتآن، تهران 1382ش؛ حسن پیرنیا، ایران باستان، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران 1369ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی‌ایران، تهران1368ـ1379ش؛ حسنعلیافشار، سفرنامهلرستانو خوزستان (اراک، بروجرد، خرّم‌آباد،دزفولوشوشتر) : رویدادهای شاهمُرد (1264ه .ق)، چاپ حمیدرضا دالوند، تهران 1382ش؛ حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده؛ همو، نزهة‌القلوب؛ سعادت خودگو، قلعه‌فلک‌الافلاک: دژ شاپورخواست، خرّم‌آباد 1383ش؛ رزم‌آرا؛ هدایت‌اللّه رشیدیان، خرم‌آباد در گذر جغرافیای انسانی، خرّم‌آباد 1381ش؛ روزنامه وقایع‌اتفاقیه، ش 44، 10 صفر 1268، ش 64،2 رجب 1268؛ سازمان هواشناسی کشور، سالنامه آماری هواشناسی: 76ـ 1375، تهران 1378ش؛ علی‌محمد ساکی، جغرافیای تاریخی و تاریخ لرستان، خرّم‌آباد ?]1343ش[؛ علاءالدین شاهرخی، «جغرافیای تاریخی و تاریخ خرّم‌آباد»، در نخستین همایش ملی ایران‌شناسی، 27ـ30 خردادماه :1381 مقالات تاریخ و جغرافیای تاریخی، تهران: بنیاد ایران‌شناسی، 1383ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه: تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران 1336ش؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ عالم‌آرای شاه‌اسماعیل، چاپ اصغر منتظر صاحب، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب، 1349ش؛ عالم‌آرای صفوی، چاپ یداللّه شکری، تهران: اطلاعات، 1363ش؛ ابوالحسن غفاری‌کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی‌مجد، تهران 1369ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :58 خرّم‌آباد،تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1373ش؛ حسن‌بن حسن فسائی، فارسنامه ناصری، چاپ منصور رستگار فسائی، تهران 1367ش؛ فرید قاسمی، تاریخ خرم‌آباد، خرّم‌آباد 1375ش؛ محمود کتبی، تاریخ آل‌مظفر، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1364ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :1377 جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1385 نتایج تفصیلی کل کشور،1385ش.Retrieved Jul. 20, 2010, from http://www.sci.org.ir/portal/ faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;میرخواند؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000،500، 1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1383ش؛ محمدرضا والیزاده معجزی، تاریخ لرستان: روزگار پهلوی از کودتای 1299 تا نهضت ملی شدن صنعت نفت، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران 1382ش؛ همو، تاریخ لرستان: روزگار قاجار از تأسیس تا کودتای 1299، به‌کوشش حسین والیزاده معجزی و محمد والیزاده معجزی، تهران 1380ش؛ حسین یکرنگیان، سیری در تاریخ ارتش ایران: از آغاز تا پایان شهریور 1320، تهران 1384ش؛Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1930; Laurence Lokhart, The fall of Safavi dynasty and theAfghan occupation of Persia , Cambridge 1958; John R. Perry, Karim Khan Zand: a history of Iran, 1747-1779, Chicago1979; Klaus Michael Rohrborn,Provinzen und Zentralgewalt Persiens im 16. und 17. Jahrhundert ,Berlin 1966; Percy Molesworth Sykes, A history of Persia London 1958.