خرقان (یا خرقان)

خَرَقان (یا خَرِقان)، دهستان و قریه‌ای قدیمی در بخش بسطام شهرستان شاهرود در استان سمنان. دهستان خرقان به مرکزیت آبادی قلعه نوخرقان در شمال‌شرقی شهرستان شاهرود قرار دارد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1385ش، ذیل «استان سمنان»؛ نقشه راهنمای البرز شرقی).قسمتی از رشته‌کوه البرز شرقی در این دهستان ممتد است (رجوع کنید به جعفری، ج 1، ص 124، 306). رود فصلی اَبْرسَج، ریزابه کال سیاه از حوضه آبریز دشت کویر، به طول حدود 22 کیلومتر در آن جریان دارد (همان، ج 2، ص 101). راه اصلی شاهرود ـ بسطام به شهرهای گنبدکاووس و مینودشت در استان گلستان از این دهستان می‌گذرد (رجوع کنید به نقشه راهنمای البرز شرقی؛ اطلس راههای ایران، ص 7).طوایف مستقل اَبرسَج و میغان در این دهستان قشلاق دارند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1378ش، ص 83). جمعیت آن در سرشماری 1385ش، 15936 تن بوده است (رجوع کنید به همو، 1385ش، ذیل «استان سمنان»).از لحاظ تقسیمات کشوری، در حدود 1323ش آبادی قلعه نوخرقان و آبادیهای محدوده این دهستان، جزو دهستان بسطام و تابع شهرستان شاهرود از استان دوم (مازندران) بودند (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 11، 278، 284). در بهمن 1365 بسطام به بخش تبدیل و دهستان خرقان، به مرکزیت آبادی قلعه نوخرقان، در آن تشکیل شد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی ، 1382ش، ذیل «استان سمنان»).از آثار قدیمی خرقان اینهاست: زیارتگاهی در آبادی قُهِـج علیا/ قُهِـج بالا، در پانزده کیلومتری شمال‌شرقی شهر بسطام؛ مسجد سُرخان متعلق به سده نهم هجری در آبادی اَبرسَج در پانزده کیلومتری شمال‌غربی شهر بسطام (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 29، ص 136ـ137؛ بنی‌اسدی، ج 1، ص360)؛ و نیز زیارتگاه و قلعه‌ای (رجوع کنید به ادامه مقاله) در آبادی قلعه نوخرقان.قلعه نوخرقان یا آبادی نوخرقان در ارتفاع 1460 متری، در 22 کیلومتری شمال‌شرقی بسطام و 2 کیلومتری مغرب راه اصلی بسطام ـ گنبدکاووس، در دشت قرار دارد.جمعیت آن در سرشماری 1385ش، 1937 تن بوده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1385ش، همانجا).آرامگاه صوفی بزرگ شیخ ابوالحسن خرقانی* از آثار قدیمی این آبادی و متعلق به دوره ایلخانان (654ـ ح 750)، در شمال آبادی واقع است. در گذشته، مسجدی با گنبد مخروطی‌شکل و مزیّن به کاشیهای زیبا داشته که تنها محراب آن باقی است؛ سازمان میراث فرهنگی در اطراف محراب، مسجدی احداث کرده‌است (رجوع کنید به ناصرالدین قاجار، ص 57؛ بنی‌اسدی، ج 1، ص 373ـ374، 410). به‌گفته اعتمادالسلطنه (ج 1، ص 84ـ85)، قبه آرامگاه خرقانی در زمان محمدشاه قاجار (1250ـ1264) ساخته شد. این آبادی قلعه‌ای قدیمی نیز داشته که تنها آثاری از آن باقی است (بنی‌اسدی، ج 1، ص 399).از پیشینه خرقان در قبل از اسلام اطلاعی در دست نیست. نام آن در منابع اسلامی به صورتهای مختلفی از جمله: خُرقان، خَرَّقان و حوقان هم ضبط شده است (رجوع کنید به حازمی همدانی، ص 157؛ قزوینی، ص 243؛ جوینی، ج 3، ص 107، پانویس 6). در سده ششم، خرقان قریه‌ای پرنعمت در کوههای بسطام بر سر راه استرآباد و تابع خراسان بوده است (رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 347؛ حازمی همدانی، همانجا). در سده هفتم، یاقوت حموی (ذیل مادّه) به قبر شیخ‌ابوالحسن خرقانی در قریه خرقان اشاره و در همین سده، قزوینی (همانجا) آن را شهری در چهار فرسخی بسطام و در اقلیم چهارم ضبط کرده است. در سده هشتم خرقان دیهی از توابع بسطام با هوای خوش و آب فراوان و جزو طبرستان معرفی شده است (رجوع کنید به حمداللّه مستوفی، ص 162)، اما در سده نهم قریه خرقان جزو بلاد «دارالعزّ خراسان» به‌شمار می‌رفت (رجوع کنید به مازندرانی، ص 154؛ اسفزاری، بخش 1، ص 304ـ305). در دوره صفوی (905ـ 1135) ییلاق خرقان مورد توجه شاهان صفوی بود (رجوع کنید به اسکندر منشی، ج 1، ص 37؛ جهانگشای خاقان، ص 529). در دوره ناصری خرقان دهی بزرگ و پرجمعیت بود و باغهای خوب، قنوات پرآب (به قدر یک تا سه سنگ آسیا)، حدود پانصد خانه و مردمی شیعه مذهب داشت. در این زمان خرقان به سمت جنوب در حال گسترش بود (رجوع کنید به شیروانی، ص 236؛ ناصرالدین قاجار، ص 57؛ امین‌لشکر، ص 69). اعتمادالسلطنه در همین دوره نوشته که اهالی این آبادی آن را خَرْقان تلفظ می‌کردند و می‌افزاید آبش از قنات است. مقبره شیخ‌ابوالحسن خرقانی در زمان وی در اطراف خرقان قرار داشت و رو به ویرانی بود (ج 1، ص 84). آب و هوای خوش ییلاق خرقان توجه شاهان قاجار را نیز جلب کرده بود (رجوع کنید به حکیم‌الممالک، ص 88).در دوره پهلوی دوم، قصبه قلعه نوخرقان مرکز بخشی به همین نام بود که حدود سه هزار تن جمعیت داشت و آبش از قنات و رودی به نام قطری تأمین می‌شد (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 3، ص 215ـ216).منابع :معین‌الدین محمد اسفزاری، روضات‌الجنات فی اوصاف مدینة هرات، چاپ محمدکاظم امام، تهران 1338ـ1339ش؛ اسکندرمنشی؛ اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1369ش؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران 1362ـ1363ش؛ قهرمان‌بن یوسف امین لشکر، روزنامه سفر خراسان به همراهی ناصرالدین شاه (1300)، چاپ ایرج افشار و محمدرسول دریاگشت، تهران 1374ش؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج 1، تهران 1329ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ علی بنی‌اسدی، سیمای استان سمنان، ج 1، سمنان 1374ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ جوینی؛ جهانگشای خاقان: تاریخ شاه‌اسماعیل، چاپ اللّه دتا مضطر، اسلام‌آباد: مرکز تحقیقات فارسی ایران و پاکستان، 1364ش؛ محمدبن موسی حازمی همدانی، مااتفق لفظه و افترق مسماه فی الاماکن و البلدان المشتبهة فی الخط، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه سلیمانیه استانبول، مجموعه لاله‌لی، ش 2140، فرانکفورت 1407/ 1986؛ علینقی بن اسماعیل حکیم الممالک، روزنامه سفر خراسان، تهران 1356ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ رزم آرا؛ سمعانی؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :29 شاهرود (گرگان)، تهران: اداره جغرافیائی ارتش، 1367ش؛ زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثار البلاد و اخبار العباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848، چاپ افست ویسبادن 1967؛ عبداللّه‌بن محمد مازندرانی، رساله فلکیّه در علم سیاقت، چاپ والتر هینتس، ویسبادن 1331ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده 1377: جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385: نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش.Retrieved Feb. 21, 2010, from http://www.sci.org.ir/ portal/faces/public/census85/census85.natayej/census85.rawdata;ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه دوم خراسان، تهران 1363ش؛ نقشه راهنمای البرز شرقی: سمنان، مقیاس 000،1:300 ، تهران: گیتاشناسی ]بی‌تا.[؛ یاقوت حموی.