خرطوم(خارطوم/ خرطوم)

خَرطوم(خارطوم/ خُرطوم)، پایتخت سودان، واقع در استان خرطوم در مرکز سودان، در محل تلاقی رود نیل آبی (ازرق) و نیل سفید (ابیض)، و در ارتفاع حدود چهارصد متری از سطح دریا (ابوسلیم، ص 5، )اطلس جامع جهان تایمز(، نقشه 87).استان خرطوم با جمعیتی حدود شش میلیون نفر در دشتی مثلث شکل واقع شده و شامل سه شهر خرطوم شمالی (خرطوم بحری) واقع در شرق رود نیل آبی و نیل سفید، اُم‌دُرمان*، پایتخت فرهنگی سودان، واقع در غرب رود نیل سفید و نیل بزرگ و خرطوم، پایتخت رسمی سودان، است (بعلبکی؛ بستانی، ذیل مادّه؛ )شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی(، ص215). آب و هوای خرطوم گرم و خشک است. میانگین درجه حرارت سالیانه آن ْ 30 و میانگین بارندگی سالیانه 150 میلیمتر است (سعود صادق حسن، ص 6؛ الموسوعة العربیة، ذیل مادّه). صحرای بیوضه واقع در شمال این شهر پوشیده از بوته‌ها و درختان خاردار علف مقاوم به خشکی است (گونیلی، ج 2، ص 13).خرطوم مرکز سیاسی و اداری، خدماتی، تجاری، اقتصادی، صنعتی سودان و به لحاظ فرهنگی دارای اهمیت است (الموسوعة العربیة العالمیة، ذیل مادّه؛ ابوحجر، ص 209؛ ابوسلیم، ص 52).خطوط راه‌آهن خرطوم را به مصر، العُبید و بورت سودان متصل می‌کند (مغایری، نقشه 49؛ )شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی(، ص 219؛ )دایرة‌المعارف جدید افریقا(، ذیل مادّه). شهر خرطوم با یک پل به ساحل غربی نیل سفید و اُم‌درمان و با پل دیگر به خرطوم بحری یا شمالی در ساحل شرقی نیل آبی مرتبط می‌شود ()دایرة‌المعارف جدید افریقا(، همانجا؛ )شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی(، ص 216). فرودگاه بین‌المللی سودان نیز در شهر خرطوم واقع است (ابوحجر، ص 210؛ عفیفی، ذیل مادّه).شهر خرطوم از لحاظ کشاورزی دارای موقعیت ممتازی است، چنان‌که در اطراف آن کشتزارهای برنج، گندم، بادام زمینی، کنجد و پنبه، و نیز نخلستانها و بوستانهای بزرگ وجود دارد (ابوحجر، همانجا).سد جبل اولیاء در جنوب خرطوم بر روی نیل سفید در 1316ش/ 1937 احداث گردید که با استفاده از آب آن طرح کشت پنبه میان دو نیل اجرا شد (عفیفی، همانجا). در 1321ش/ 1942 یکی از طولانی‌ترین مخازن آبی جهان در این شهر احداث گردید که با بنای سدّ اسوان اهمیت خود را از دست داد (ابوحجر، ص 209). خرطوم مرکز تجاری و اولین مرکز صنعتی سودان است و بیشتر کارخانه‌های صنعتی سودان در این شهر متمرکزند، از جمله صنایع نساجی، موادغذایی و ساختمان (خوند، ج 9، ص290).کلیسای اقباط قصر حکمداریه، قصر سیدعلی‌المیرغنی و قصر جارکوک که مقرّ مهدی سودانی بود، از آثار تاریخی شهر خرطوم است (ابوسلیم، ص 37ـ39؛ هولت و دیلی، ص 93، 236).پیشینه. درباره وجه تسمیه خرطوم نظرها مختلف است. برخی نام خرطوم را برگرفته از نام گیاهی به نام قرطم دانسته‌اند که در آن مناطق زیاد می‌روید. برخی این نام را برگرفته از زبان قبایل دنکا دانسته‌اند که به‌معنای محل تلاقی رودها و چشمه‌هاست. برخی نیز بر این باورند که خرطوم در اصل خورالتوم بوده و پس از تحریف به صورت خرطوم درآمده است، اما غالب نویسندگان نام‌گذاری خرطوم را به علت واقع شدن آن در محل تلاقی دو رود نیل دانسته‌اند که به شکل خرطوم فیل است (ابوسلیم، ص 7ـ8؛ بعلبکی؛ الموسوعة العربیة، همانجاها).مهم‌ترین شهر دوره مسیحیان سوبا، پایتخت اقلیم جنوبی مملکت نوبه، در محل خرطوم فعلی بوده است (سیدبشری، ص 8). هسته اصلی شهر خرطوم در قرن دوم در جزیره توتی (محل تلاقی دو نیل آبی و سفید و مرکز عمده کشت پنبه سودان) شکل گرفت (هولت و دیلی، ص 9، 64؛ شقیر، ص 22؛ الموسوعة العربیة العالمیة، همانجا) و بعد از قرن دوم، تاجرانی که از نیل و دریای سرخ می‌آمدند اسلام را به این ناحیه وارد کردند ()شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی(، همانجا). در 1103 فقیهی از اهالی جزیره توتی که به تقوا مشهور بود پس از عبور از رود نیل در مکان فعلی خرطوم منزلگاهی برای خود بنا کرد و آبادانی خرطوم از این تاریخ آغاز شد (ابوسلیم، ص 14؛ الموسوعة العربیة العالمیة، همانجا).در 1236 محمدعلی‌پاشا، خدیو مصر، سودان را که در حاکمیت سلسله فونج بود تصرف و در 1237 پادگان دائمی در خرطوم احداث کرد (خوند، ج 9، ص220؛ گیتاشناسی نوین کشورها، ص 279). در 1237 پسر وی اسماعیل‌پاشا، اردوی خود را در رأس خرطوم (نوک خرطوم یا رأس دشت مثلثی در محل تلاقی دو رود) برپا کرد که شالوده بنای شهر خرطوم (پایتخت) شد (گونیلی، ج 2، ص 43؛ ابوسلیم، ص 12ـ13). وی در 1239 مقر حکمرانی را که در زمان حاکمیت فونجها شهر سنار بود، به خرطوم منتقل ساخت (الموسوعة العربیة، همانجا؛ ابوسلیم، ص 7). در 1246 با انتقال ادارات دولتی به خرطوم، این شهر رسمآ پایتخت سودان گردید (ابوسلیم، ص 26؛ شقیر، ص 107). خرطوم در 1261 شهری با شصت هزار تن جمعیت بود که نیمی از اهالی آن را مصریان و نیم دیگر را یونانیها، سوریها و اروپاییها تشکیل می‌دادند (ضرار، ص 59ـ60). در قرن چهاردهم/ نیمه دوم قرن نوزدهم سودان تحت سیطره انگلیس درآمد و گوردون فرمانده انگلیسی به سودان آمد. در این زمان مسلمانان به رهبری محمداحمدبن عبداللّه معروف به مهدی سودانی* در برابر انگلیسیها قیام کردند. در این قیام گوردون به قتل رسید (گونیلی، ج 2، ص 51) و در 1303 مهدی سودانی بر خرطوم مسلط شد. بعدها در 1316 کیچنر فرمانده انگلیسی اقدام به بازسازی برخی ویرانه‌ها کرد ()دایرة‌المعارف جدید افریقا(، همانجا؛ سیدبشری، ص 11، 13). در دوره حکومت مشترک مصر و انگلیس (1316ـ1375 (1335ش)/ 1898ـ 1956) ساختمانهای دولتی و مسکونی بسیاری در آنجا بنا گردید. خرطوم در 1332 رونق گرفت و جمعیت آن به 000،250 تن رسید. پس از استقلال کشور سودان در 1335ش/ 1956، جمعیت خرطوم افزایش یافت و شهر بزرگی شد (الموسوعة العربیة العالمیة، همانجا؛ سیدبشری، ص 13ـ14). جمعیت این شهر در 1372ش/ 1993، حدود 403،271 تن بوده است ()شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی(، ص 215).شهر خرطوم فعلی دارای سه بخش تجاری، دولتی و مسکونی است. شرق، غرب و جنوب بخش مسکونی را دو بخش تجاری و حکومتی احاطه کرده‌اند (ابوسلیم، ص 136).خرطوم بحری/ شمالی. این شهر با جمعیت حدود 887،700 تن (در 1372ش/ 1993)، کوچک‌ترین و جدیدترین شهر از شهرهای سه‌گانه پایتخت سودان و یکی از مراکز صنعتی سودان در امتداد شهر خرطوم و مکمل آن است. قبل از آغاز قرن چهاردهم/ بیستم این شهر حلفایه نامیده می‌شد. مقبره و گنبد شیخ خوچلی در این شهر قرار دارد. در دوره مهدی سودانی کارخانه فشنگ‌سازی در این شهر ساخته شد. پس از ایجاد پل بر روی رود نیل آبی در 1328/ 1910 راه‌آهن از این شهر به شهر خرطوم امتداد یافت. انگلیسیها نیز تأسیساتی مثل انبار مهمات در این شهر ساختند. پس از جنگ جهانی دوم در اطراف ایستگاه راه‌آهن منطقه صنعتی تأسیس شد که پس از استقلال سودان توسعه یافت (همان، ص 172ـ176، 185؛ )شهرهای خاورمیانه و افریقای شمالی(، همانجا؛ اطلس جامع گیتاشناسی، ص 97).منابع :آمنه ابوحجر، موسوعة المدن العربیة، عَمّان 2002؛ محمدابراهیم ابوسلیم، تاریخ الخرطوم، بیروت 1411/1991؛ اطلس جامع گیتاشناسی : 88ـ 87، تهران: گیتاشناسی، 1387ش؛ بطرس بستانی، کتاب دائرة‌المعارف: قاموس عام لکل فن و مطلب، بیروت 1876ـ1900، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ منیر بعلبکی، موسوعة المورد: دائرة‌معارف انکلیزیة عربیة مصورة، بیروت 1980ـ 1983؛ مسعود خوند، الموسوعة التاریخیة الجغرافیة، بیروت 1994ـ2004؛ سعود صادقحسن، ملامح من عمارة المساجد فی الخرطوم ]بیروت[: دارالاصاله، 1426/2005؛ سیدبشری، «الخرطوم الکبری: دراسة جغرافیة للنشأة و التطور»، مجلة البحوث و الدراسات العربیة، ج 12، ش 12 (1985ـ1986)؛ نعوم شقیر، جغرافیة و تاریخ السودان، بیروت 1972؛ ضرار صالح ضرار، تاریخ السودان الحدیث، بیروت 1968؛ عبدالحکیم عقیقی، موسوعة 0001 مدینة اسلامیة، بیروت 1421/2000؛ حسین گونیلی، جغرافیای ممالک اسلامی: قاره افریقا، ج :2 سودان، تهران 1343ش؛ گیتاشناسی نوین کشورها، گردآوری و ترجمه عباس جعفری، تهران: گیتاشناسی، 1382ش؛ مازن مغایری، اطلس العالم، نابلس 1426/2005؛ الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، 1998ـ، ذیل «الخرطوم» (از عدنان عطیه)؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/1999؛ پیتر مالکم هولت و م. دیلی، تاریخ سودان بعد از اسلام، ترجمه محمدتقی اکبری، مشهد 1366ش؛Cities of the Middle East and North Africa: a historical encyclopedia, ed. Michael R.T. Dumper and Bruce E. Stanley,Santa Barbara, Calif. 2007, s.v. "Khartoum" (by Bruce Stanley); New encyclopedia of Africa, ed. John Middleton, Detroit: Thomson, 2008, s.v. "Khartoum" (by Thomas F. McDow); The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.