خَرج، شهرستان (محافظه) و شهری در استان (منطقه) ریاض در عربستان سعودی.1) شهرستان خرج. در جنوبشرقی استان ریاض قرار دارد و از شمال به شهرستانهای ریاض و حائر، از مغرب به مزاحمیة و حَریق، از جنوبغربی به حوطه بنیتَمیم، از جنوب به اَفلاج و از غرب به استان شرقیه محدود میشود و مشتمل بر شهرهای یَمامه، سِلمیه، دُلَمْ و سَیح یا خرج (رجوع کنید به ادامه مقاله) است (اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص 14؛ دریهم، ص 13ـ15، 55ـ66).مساحت شهرستان خرج حدود بیست هزار کیلومترمربعو جمعیت آن در 1389ش/2010 بالغ بر ششصد هزارتن بوده است (محافظةالخرج، 2010). این شهرستان دربیابانهای جنوبشرقی ریاض قرار دارد. ناهمواریها غالباً در مغرب و جنوبغربی خرج امتداد دارند و کوههای طُوَیق* مهمترین آنهاست. در مشرق خرج نیز بیابان دَهْنا واقع است(اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص 37ـ40، 187، نقشه 7، ص 195، نقشه 15).درههای بسیاریدر کوههای اطراف خرج وجود دارد، از جمله وادی سَهْباء در مشرق و حَنیفه در شمالغربی که نام آنها از قدیم در منابع آمده است و در حیات آبادیهای منطقه مؤثر بودهاند (ابنحائک، ص252ـ253؛ دریهم، ص 39ـ51). باتوجه به آبهای سطحی این درهها، سدهایی نیز در برخی از این درهها احداث کردهاند که مهمترین آنها دِرعیّه، باطن و حائر در وادی حنیفه است (دریهم، ص40).منابع آبی خرج از سیلابها و چشمههایی از قبیل ضلع، فَرزان، سَمْحَه، اُمّ خیسَة و خَفْس دِغْرَه تأمین میشود (دریهم، ص 34ـ38؛ الموسوعةالعربیّة المیسّرة، ذیل مادّه).هوای خرج به علت موقعیت خاص جغرافیایی، در اغلب روزهای سال خشک و تابستانها بسیار گرم است. اختلاف دما در شبانهروز بسیار بالاست. دمای هوا در تابستان ْ47 و در زمستان به صفر درجه میرسد. میزان رطوبت نسبی آن بین 12% تا 76% متغیر است. میزان باران سالیانه خرج بین 25 تا 50 میلیمتر بوده ولی در برخی سالها به 500 میلیمتر نیز رسیده است (دریهم، ص 26ـ27).خرج نسبتبه سایر مناطق جنوب سرزمین نجد حاصلخیزتر (بهویژه در وادیها) و دارای تنوع گیاهی فراوانی است (لاریمر، ج 8، ص 1026؛ دریهم، ص 51ـ53).مهمترین محصولات کشاورزی خرج، خرما، حبوبات، انگور، لیمو، انار و انجیر و دامهای بومی آنجا شتر و گوسفند است (لاریمر، همانجا).مهمترین جاده ارتباطی خرج، آزادراه ریاض ـ خرج به طول 85 کیلومتر است (کلیب، ص16). راه خرج به مکه و مدینه نیز از طریق ریاض برقرار است (اطلسالمملکةالعربیةالسعودیة، ص187، نقشه7؛ دریهم، ص4). راهآهن ریاض ـ دَمّام نیز از خرج عبور میکند(کلیب،ص108؛ الموسوعةالعربیّةالمیسّرة، همانجا).براساس گزارشها، خرج با مشکلات محیطی متعددی روبهرو بوده است. از جمله قحطی و گرسنگی در 1197، شیوع وبا بین شترها در 1199 (رجوع کنید به عثمانبن عبداللّه، ج 1، ص 78ـ79)، بارانهای سیلآسا و ویرانی شهر دلم براثر سیل در 1211 (همان، ج 1، ص 109) و قحطی در 1288ـ1289، 1327 و 1337 که جان بسیاری را گرفت (دریهم، ص 201).شهرستان خرج سکونتگاههای قدیمی متعددی دارد :شهر تاریخی سلمیه، در ده کیلومتری شهر سیح و شمالغرب شهر یمامه. سلمیه در 1311ش براثر سیل آسیب جدّی دید و شهر جدید آن مجددآ بنا شد (دریهم، ص 218ـ221؛ نیز رجوع کنید به کحاله، ص 106). شهر دلم، در مغرب کوههای طویق و در جنوبغربی شهرستان خرج (دریهم، ص 225) که ریحانی (ص 24) آن را مرکز شهرستان خرج (از نواحی نجد) ذکر کرده که نشاندهنده اعتبار بیشتر این شهر در دهههای پیشین است. در 1200ـ1201 آبادی دلم با خشکی و قحطی روبهرو شد اما دوباره رونق یافت (فیلبی، ص 113). در زمان لاریمر (متوفی 1332/ 1914) دلم 100 خانه، 1500 تن جمعیت و 600 شتر داشت و مرکز خرج بود (رجوع کنید به ج 7، ص460). دلم امروزه از شهرهای بزرگ شهرستان خرج از حیث مساحت، جمعیت و مزارع است (کحاله، همانجا؛ دریهم، ص 230). شهر یمامه* نیز از شهرهای قدیمی شهرستان خرج است که در حدود پنج کیلومتری شمال شهر خرج قرار دارد (دریهم، ص 216).به نظر دریهم (ص 18ـ19)، با شواهدی که ابنحائک (ص 252ـ253) در وصف آبادیهای وادی سهباء آورده است، منطقه خرج همان منطقه سیح است.2) شهر خرج. مرکز شهرستان خرج (دریهم، ص 205). این شهر در 85 کیلومتری جنوبشرقی ریاض در ارتفاع حدود چهارده متری از سطح دریا واقع (اطلسالمملکة العربیة السعودیة، ص 14؛ کلیب، ص 16؛ نیز رجوع کنید به دریهم، ص 13) و طبق سرشماری 1383ش/ 2004، حدود 000 ،201 تن جمعیت داشته است ()سالنامه جمعیتی 2006(، ص 299).هرچند در منابع کهن جغرافیایی از قریه خرج سخن به میان آمده (رجوع کنید به ادامه مقاله)، شهر فعلی را در 1354/ 1314ش ملک عبدالعزیزبن عبدالرحمان آلسعود بنا نمود و آن را سیح نامید. نامگذاری این شهر سابقه تاریخی و وجه لغوی دارد و سبب آن وجود چشمههایی در این شهر است. چون سیح مرکز و مهمترین شهر شهرستان خرج است، نام شهرستان به مرکز آن نیز اطلاق میشود. امروزه نام رسمی شهر به خرج تغییر یافته است هرچند سیح نیز کمابیش کاربرد دارد (دریهم، ص 205ـ214؛ )سالنامه جمعیتی 2006(، همانجا).پیشینه. خرج در بیشتر منابع قدیم جغرافیایی به عنوان وادی و قریه آمده است (برای نمونه رجوع کنید به ابنحائک، ص 253؛ بکری، ج2، ص491؛ نیز رجوع کنید به یاقوتحموی، ذیلمادّه؛ حِمْیَری، ص620). به گفته مؤلفان جغرافیایی سده سوم و چهارم، خرج در مسیر یمامه به یمن جزو نخستین منزلها (برای نمونه رجوع کنید به ابنخرداذبه، ص 152؛ قدامةبن جعفر، ص 193) و در تقسیمبندی سرزمینی ابنحوقل، جزو بحرین* محسوب میشد (ص 25).در 251 دولت محلی بنیاخیضر در منطقه خرج ظهور کردند (حاجیخلیفه، ص67) که از علویان آنجا بودند و تا 467 در خرج باقی ماندند (رجوع کنید به دریهم، ص 87ـ89؛ حمد جاسر، ص 35).در سده چهارم، ابنحائک (ص 252، 276) از بازار خرج، معروف به بنیاخیضربن یوسف، و شهرت این سرزمین به بلاد بنیعدیبن حنیفة، بنیعامربن حنیفة، عجلبن لجیم و هوذبن علی سُحیمی (بازرگان منطقه) نوشته است. از زمان سقوط بنیاخیضر تا حکومت اول سعودی در سده دوازدهم اطلاع چندانی از تحولات خرج در دست نیست.خرج قبل از حکومت اول سعودی (1157ـ1234) به دست قبایل عائذ آلعثمان افتاد و در دلم، آلزامل و در سلمیه، آلعفیصان حکومت داشتند. در 1099 محمدبن عزیز آلحمید خالدی، حاکم اَحساء و قَطیف، با حمله به خرج به آلعثمان تاخت (عثمانبن عبداللّه، ج 1، ص 97).پس از روی کار آمدن سعودیها، خرج بهسرعت به یکی از مراکز اصلی وهابیان تبدیل شد. محمدبن سعود، نخستین حاکم آلسعود (متوفی 1179)، بلافاصله پس از تشکیل حکومت به خرج لشکر کشید که فاصله چندانی با درعیّه (مرکز حکومت آلسعود) نداشت و بقیه نواحی جنوبی نجد را نیز تصرف کرد (الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص 48ـ51).در 1189 عبدالعزیزبن محمد، دومین حاکم آلسعود (حک : 1179ـ1218)، به خرج حمله کرد. یک سال بعد، وی خرج را تحت حکومت خود درآورد و سلیمان عفیصان را به حکومت آنجا گمارد (عثمانبن عبداللّه، ج 1، ص 63ـ66؛ الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص 54ـ59).در 1199 سعودبنعبدالعزیز، که بعدها سومین حاکم آلسعود شد (حک : 1218ـ1229)، به خرج حمله و در 1200 دلم را تسخیر کرد (فیلبی، ص112ـ113). قبل از تشکیل حکومت دوم سعودیها (1240ـ1309) خرج به یکی از مراکز نظامی مشاریبن سعودبن عبدالعزیز تبدیل شده بود که در 1235 در پی تشکیل حکومت در وادی حنیفه بود (الاطلسالتاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص 112ـ113). در 1240 ترکیبن عبداللّه، نخستین حاکم دولت دوم آلسعود (حک : 1240ـ1249)، با حمله به ناحیه خرج، شهرهای دلم و سلمیه را تصرف کرد (عثمانبن عبداللّه، ج 2، ص 17ـ18؛ دریهم، ص 93ـ94). وی عمربن محمدبن عفیصان را حاکم خرج و عبدالرحمان (از نوادگان محمدبن عبدالوهاب) را قاضی آنجا برگزید (دریهم، ص 94). در 1253 فیصلبن ترکیبن عبداللّه ناحیه خرج را مرکز حکومتش تعیین کرد اما یک سال بعد خورشیدپاشا، فرزند محمدعلیپاشا، خرج را تصرف کرد ولی در 1259 فیصلبن ترکی دوباره بر خرج مسلط شد (عثمانبن عبداللّه، ج 2، ص 72، 76ـ77، 79ـ81، 98ـ99؛ دریهم، ص 95؛ نیز رجوع کنید به الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص 116ـ126).در 1309، سیطربن رشید، خرج را تصرف و ده سال در آنجا حکومت کرد (دریهم، همانجا). در زمان لاریمر که در اوایل شکلگیری حکومت عربستان سعودی از آنجا دیدن کرد، خرج دستکم چهارده آبادی مهم داشت (رجوع کنید به ج 8، ص 1023ـ 1025). ملکعبدالعزیز در 1319ـ1320 ریاض را فتح کرد و سپس از ساکنان خرج بیعت گرفت؛ در 1320 نیز در جنگ بین ملکعبدالعزیز و ابنرشید، منطقه خرج تحت حاکمیت عربستان سعودی قرار گرفت (دریهم، ص 96ـ99).در شهر خرج آثاری قدیمی باقیمانده است، از جمله مقابر قدیمی، شامل حدود 500 مقبره سنگی به طول پنج کیلومتری که بر بالای تپههای مجاور واقع است؛ سفالهایی نیز در جنوب آن یافتهاند که قدمت آنها به 300 پیش از میلاد تا 100 میلادی میرسد. قصر ملک عبدالعزیز (بنا شده در 1359) و قصر ابوجفان (ساخته 1366؛ همان، ص55ـ59) از بناهای معروف شهر است.منابع: ابنحائک، صفةجزیرةالعرب، چاپ محمدبن علی اکوع، صنعا 1403/1983؛ ابنحوقل؛ ابنخرداذبه؛ الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارةالملک عبدالعزیز، 1421/ 2000؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، 1420/ 2000؛ عبداللّهبن عبدالعزیز بکری، معجممااستعجم من اسماءالبلاد و المواضع، چاپ مصطفی سقّا، بیروت 1403/ 1983؛ مصطفیبن عبداللّه حاجیخلیفه، ترجمه تقویمالتواریخ : سالشمار وقایع مهم جهان از آغاز آفرینش تا سال 1085ه .ق، از مترجمی ناشناخته، چاپ میرهاشم محدّث، تهران 1376ش؛ حمد جاسر، مدینةالریاض عبر اطوار التاریخ، ریاض 1422؛ محمدبن عبدالمنعم حِمْیَری، الروضالمعطار فی خبرالاقطار، چاپ احسان عباس، بیروت 1984؛ سعد دریهم، الخرج، ریاض 1413/ 1993؛ امین ریحانی، تاریخ نجدالحدیث، بیروت 1988؛ عثمانبن عبداللّه، عنوان المجد فی تاریخالنجد، ریاض: مکتبة الریاض الحدیثة، ]بیتا.[؛ هری سنتجان بریجر فیلبی، تاریخ نجد و دعوةالشیخ محمدبن عبدالوهاب (السلفیة)، تعریب عمر دِیسراوی، قاهره 1418/ 1997؛ قدامةبن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن 1889، چاپ افست 1967؛ عمررضا کحاله، جغرافیة شبه جزیرةالعرب، چاپ احمدعلی، مکه 1384/ 1964؛ فهد کلیب، الریاض، ریاض 1413/ 1993؛ محافظة الخرج.Retrieved Nov.29, 2010, from http://www.alkharj.gov.sa/ p1.asp?s=2;الموسوعة العربیّة المیسّرة، باشراف محمد شفیق غربال، قاهره 1965ـ1987، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ یاقوت حموی؛Demographic yearbook 2006, New York: United Nations, Department of Economic and Social Affairs, 2008; John Gordon Lorimer, Gazetteer of the Persian Gulf,'Oman, and central Arabia, Buckinghamshire 1986.