خربة المفجر

خِربَة‌ المَفْجَر، ویرانه‌های قصری اموی در غرب اردن. این بنا به قصر ابن‌هشام نیز شهرت دارد و در وادی‌النُوَیْعِمِه، در دو کیلومتری شمال اریحا، در کنار رود اردن واقع است. ترکیب خربة‌المفجر به‌معنای مکانی‌که‌در آن آب از زمین می‌جوشد، حاکی از وفور آب در این ناحیه‌است (د.اسلام، چاپ دوم، ج 5، ص10).براساس کتیبه یافت شده در بنا، این قصر را هشام‌بن عبدالملک* (حک : 105ـ125) برای شکار و تفریح و سکونت در زمستان ساخته بود (دجانی، ص198؛ رفاعی، ص99) که طبق پژوهشهای انجام‌شده، در زمان خود وی تکمیل نشده بوده و پس از زلزله 129 نیز ویران گردیده است. خربة‌المفجر در قرن ششم مدت کوتاهی مسکونی شد و بعضی اصلاحات در آن انجام گردید و در قرن دهم، اهالی از مصالح آن برای ساخت خانه‌های خود استفاده کردند. تا زمان حفاری به این مجموعه توجهی نشده بود (لنکستر هاردینگ، ص223؛ دجانی، همانجا).محوطه خربة‌المفجر را وارن و کندر در 1290/1873 و سپس بلیس و هانتر در 1312/ 1894 بررسی کردند و اهمیت آن را در گزارشهای خود گوشزد نمودند. آنها سه تپه خاکی در محوطه شناسایی کردند. پس از جنگ جهانی اول (1914ـ 1918)، هزاران قطعه آثار موجود در این تپه‌ها از جمله ستون، سرستون و قالبهای گچی را دزدیدند. در نتیجه، دولت تحت قیمومیت فلسطین در 1313 و 1314ش حفاری مستمری را به‌سرپرستی همیلتون و برامکی انجام داد که این حفاریها در دوازده مرحله تا 1327ش ادامه یافت و بقایای قصر و بناهای ضمیمه آن از زیر خاک بیرون آورده‌شدند (کرسول، 1979، ج1،بخش2، ص545؛ همیلتون، ص301). مطالعات بعدی نشان داد برای ساخت قسمتهایی از بنا از مصالح کلیسایی که در آن نزدیکی قرار داشته، استفاده‌شده‌است.در1336و1337ش، عونی‌الدجانی محوطه‌ای را در شمال قصر خربة‌المفجر کشف و مشخص کرد که آن محوطه شامل بناهای مسکونی و انبار موادغذایی سازندگان و غلامان قصر بوده است (رجوع کنید به لنکستر هاردینگ، ص 222؛ دجانی، ص 199). براساس کتیبه‌ها، کارگران بنا یونانی، عرب‌زبان، مسیحی و مسلمان بودند (همیلتون، ص343).مصالح این بنا سنگ تراش‌خورده، آجر و چوب بوده‌است و برای تاقها از آجر و سنگ گچ استفاده شده که هر دو مادّه، خوب با ملاط مخلوط می‌شدند و با آب و هوای منطقه سازگار بودند (همان، ص 41، 343). نظام پیچیده آبیاری آنجا در دوره حکومت روم شکل گرفته بود و آب مورد نیاز ساختمانهای مسکونی و نیز کشاورزی را از سه چشمه عین‌السلطان، عین النُوَیعمه و عین‌الدَیوک تأمین می‌کرد (د. اسلام، همانجا).مجموعه خربة‌المفجر شامل سه قسمت اصلیِ قصر، مسجد و حمام، در داخل حصاری در پشت یک حیاط مستطیل‌شکل ساخته شده‌است (برامکی، ص 135). این حیاط از شمال به جنوب در حدود 135 متر طول و از مشرق به مغرب 54 متر عرض دارد. در جانب جنوبی حیاط، ورودی و در مرکز آن حوض مربع سنگی به ضلع شانزده متر قرار دارد. در وسط حوض، فواره چرخان سنگی تعبیه شده و در کف و سطوح داخلی دیوارهای آن، لایه‌ای ضخیم از آهک و سفال خردشده به کار رفته و در قسمت فوقانی دیوارها، آجرکاری شده‌است. این نوع پوشش در سرداب و حوضهای حمام نیز به کار رفته‌است. بر بالای حوض، کلاه‌فرنگی هشت‌ضلعی روی هشت ستون قوس‌دار با گنبد قرار گرفته‌است. طراحی این کلاه‌فرنگی بدونتردید برگرفته از قبة‌الصخره در قدس است (همیلتون، ص 110ـ 113؛ برامکی، ص 135ـ136).این قصر قلعه‌گونه در دو طبقه، به شکل چهارگوشی است که ضلع شرقی آن 26ر61 متر، اضلاع جنوبی و غربی آن 68ر64 متر و ضلع شمالی آن 61ر64 متر است.درشمال قصر حیاط‌دیگری واقع شده و در چهار گوشه قصر برجی به شکل 4 1 دایره و در وسط دیوارهای غربی و شمالی آن برجی نیم‌دایره تعبیه شده‌است (همیلتون، ص 39؛ کرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 553 وتصویر605). نمای قصر به شکل غیرمتقارن، شامل رواقی با پنج دهانه طاق‌دار در جانب چپ برج ورودی است و چهار دهانه در جانب راست برج دارد، لیکن رواق طبقه دوم در هر جانب شش دهانه دارد (کرسول، 1989، ص180ـ181). اتاقها پشت رواقها قرار دارند. ورودی اصلی قصر در دیوار شرقی و میان دو برج تعبیه شده و دیوارهای طرفین آن دارای نشیمنگاههای سنگی و تاقچه‌های مزیّن است. بر بالای ورودی طاق بزرگی قرار دارد که مانند طاقهای اندلسی، شامل تعدادی طاق کوچک‌تر است (برامکی، ص 136). ورودی کاخ به صحنی به اندازه 28 متر × 29 متر باز می‌شود. ایوان طبقه بالا نرده‌گذاری شده است و ستونهای آن مانند طبقه اول قاب‌بندی گچ‌بری دارند. در چهار گوشه بنا، پلکانی برای دسترسی به طبقه دوم تعبیه شده و در کنار پلکان غربی، سردابی برای گذران تابستان ساخته شده‌است (کرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 553ـ556).در فاصله حدود هفت متری شمال‌شرقی قصر، بقایای مسجدی به‌ابعاد 1ر 17 متر×6ر23متر قرار دارد که دسترسی به آن از طریق دری که در جانب راست محراب است یا از طریق سه دری که در جانب شمالی مسجد قرار داشته، امکان‌پذیر بوده است. احتمالا درِ کنارِ محراب‌به مالکان قصر و ملازمان آنها اختصاص داشته است (کرسول، 1989، ص 184؛ د. اسلام، ج 5، ص12).حمام با حدود چهل مترمربع وسعت در شمال قصر قرار دارد و بهتر از بقیه قسمتهای آن باقی‌مانده است. این بنا از بزرگ‌ترین و زیباترین حمامهایی است که تاکنون شناسایی شده‌اند و شامل یک ورودی، تالار یا خنکخانه در مرکز، گرمخانه، دیوان یا اتاق استراحت و حوض بوده که از طریق دهلیز طاق‌داری به کاخ متصل می‌شده‌است. ورودی اصلی حمام به شکل هشتی گنبددار، در وسط ضلع شرقی قرار دارد که در دیوارهای آن طاقچه‌های بسیاری برای قراردادن مجسمه تعبیه شده‌است. ورودیهای فرعی دیگری در سایر قسمتهای حمام وجود دارد (کرسول، 1989، ص 186؛ همیلتون، ص 45ـ48؛ برامکی، ص 137). تالار یا خنکخانه فضای مربعی به ضلع سی متر است که در هر ضلع آن به‌جز ضلع شرقی، سه محوطه بزرگ نیم‌ دایره ‌شکل به عنوان نشیمنگاه ساخته شده‌است. خنکخانه با شانزده ستون ساخته شده‌است. اجزای دیگر حمام شامل گرمخانه، اتاق مشت‌ومال و اتاق انتظار در قسمت شمال خنکخانه قرار گرفته‌اند و از فضای خنکخانه کوچک‌ترند و ارتباطی میان آنها و حمام و سرویسهای بهداشتی که بی‌تناسب بزرگ بودند، نیست (همیلتون، ص 52؛ د. اسلام، ج 5، ص 13؛ برامکی، ص 136؛ بهنسی، ص 162). گرمخانه با حدود 6ر5 مترمربع مساحت، با مجراهای زیرزمینی که مستقیمآ به آتشدان متصل بودند، گرم می‌شد. دیوان یا اتاق استراحت که به استراحتِ خلیفه پس از استحمام اختصاص داشته یا به عنوان اتاق پذیرایی خصوصی استفاده می‌شده، در شمال تالار خنکخانه است. هر ضلع این اتاق گنبددار مربع‌شکل 8ر4 متر است و یک محوطه نیم‌دایره‌شکل با سقف نیم‌گنبدی در آن قراردارد. در سه طرف دیوان، سکوهای نشیمن به ارتفاع شصت سانتیمتر تعبیه شده که هم‌سطح محوطه نیم‌دایره است (کرسول، 1989، ص 195ـ198؛ د. اسلام، ج 5، ص 13، 16).ویژگی بارز مجموعه خربة‌المفجر تزیینات متنوع آن است. با اینکه آثار تزیینی در تمامی قسمتهای مجموعه به دست آمده است، اما کاخ و حمام بیشترین طرحهای تزیینی را دارند. در این کاخ بیش از 250 نمونه آثار نقاشی دیواری یافت شده‌است. علاوه بر آن، نمونه‌های گچ‌بری، موزاییک‌کاری، سنگهای تراش‌خورده و حجاری شده از نقوش انسانی، گیاهی، حیوانی و طرحهای انتزاعی طی حفاریهای این مجموعه به دست آمده که بیشتر آنها در موزه باستان‌شناسی فلسطین در بیت‌المقدس و برخی نیز در خربة‌المفجر نگهداری می‌شوند (رجوع کنید به گرابار، ص 294؛ نیز رجوع کنید به جونز، ص 158، 172). مهم‌ترین پیکره‌های اموی در خربة‌المفجر، به صورت تمام و نیم‌تنه با گچ قالبی و سنگ ساخته شده و روی طاقچه‌های درون دیوارها و لچکیهای دور گنبد قرار داده شده بودند. پیکره‌های زنان و دختران جوان فربه و کوتاه قد، مردان و حیواناتی چون کبک، بز کوهی، اسب بالدار، میمون و خرگوش به‌وفور بوده و ارزنده‌ترین آنها پیکره هشام‌بن عبدالملک است که تقریبآ در اندازه واقعی، درون طاقچه‌ای در مدخل حمام، با شمشیری کوچک بر حمایل و دو شیر نشسته در دو طرفش قرار داشته است (رجوع کنید به کرسول، 1979، ج 1، بخش 2، ص 561، تصویر 614؛ عکاشه، ص 11 و تصاویر2ـ4). در موزاییک‌کاریهای خربة‌المفجر از سنگهایی با رنگ طبیعیِ قهوه‌ای، قرمز، زرد، خاکستری مایل به آبی و شیری استفاده شده‌است (همیلتون، ص 339). کف بیشتر قسمتهای بنا با موزاییکهای رنگی و سنگهای مرمر پوشیده و در کف تالار حمام، 31 طرح متفاوت انتزاعی کار شده‌است. زیباترین موزاییک‌کاری مجموعه که زیباترین موزاییک‌کاری اموی نیز محسوب می‌شود، در اتاق استراحت خلیفه در حمام (دیوان) به کار رفته و شامل درختی است که در طرف راست آن، شیری در حال هجوم به غزالی و در طرف چپ آن، دو آهو در حال خوردن برگ و گیاهان نشان داده شده‌اند. طرح و رنگمایه‌های درخت، رنگ زمینه و تقابل شیر و غزال در این اثر از شاهکارهای نقاشی دوره اموی است (اتینگهاوزن و گرابار، ص 54ـ55؛ رفاعی، ص100). گچ‌بریهای خربة‌المفجر نیز از بهترین تزیینات دوره امویان محسوب می‌شود (جونز، همانجاها) و گاهی در قابهای گچی، جامهایی که درونشان نقوش برجسته اشخاص است، دیده می‌شود (رجوع کنید به عکاشه، ص 11، تصویر2). بیشتر نقاشیها در حمام و قصر روی سطحی از گچ یا لعاب کار شده‌اند. در نقاشیهای مجموعه خربة‌المفجر، طرحهای پیچ‌درپیچ انتزاعی با پیچکهای مو در هم گره خورده و نقوش بدیعی ایجاد کرده‌اند (همیلتون، ص41؛ گرابار، همانجا؛ هواگ و مارتن، ص 42). موزاییک‌کاریهای خربة‌المفجر در کف سرداب، تالار حمام و دیوان، بسیار جالب توجه‌اند. موزاییک‌کاریهای سرداب کیفیت پایین‌تری دارند، لیکن در تالار و حمام بسیار زیبا و ظریف با سنگ کار شده‌اند. این آثار در مجموع شامل 42 کفپوش (38 کفپوش در تالار و چهار کفپوش در دیوان) است. نقوش به کار رفته در موزاییکها با نقشهای درهم تابیده گل و بته کار شده‌اند (د.اسلام، ج 5، ص 13).از مزایای خربة‌المفجر، استقلال حمام و مسجد است یعنی علاوه بر حمام کوچک داخل قصر، حمام بزرگی خارج قصر قراردارد و علاوه بر مسجد کوچک قصر، مسجد بزرگ دیگری در جوار حمام خارجی است. حمام بزرگ از حیث وجود مکانهایی برای تفریح‌واستراحت مشابه حمامهای رومی، اما به‌سبب داشتن نقوش هندسی و تزیینات متفاوت است (برامکی، ص 136). این قصر تلفیقی از ویژگیهای معماری شهرنشینی و سازه‌های صحرانشینی است و از هنر بین‌النهرین، روم شرقی و به‌ویژه معماری نظامی ایران ساسانی تأثیر گرفته‌است (همیلتون، همانجا؛ دجانی، ص 199). تصویر ردیف پرندگان کاخ قُصَیر عمره* در اردن تحت تأثیر نقاشیهای خربة‌المفجر است (جونز، ص 165).منابع : دیمتری برامکی، «تطور الهندسة المعماریة و الفن فی عهد الامویین»، در مؤتمر الآثار فی البلاد العربیة، ج 2، ]بغداد ? 1957[؛ عفیف بهنسی، الشام: لمحات آثاریة و فنیة، بغداد 1400/1980؛ عونی خلیل دجانی، «حفائر فی مدینة أریحا الاردن»، در مؤتمر الآثار فی البلاد العربیة، همان؛ انور رفاعی، تاریخ الفن عند العرب و المسلمین، ]دمشق [1397/ 1977؛ ثروت عکاشه، موسوعة التصویر الاسلامی، بیروت 1999؛ گ. لنکستر هاردینگ، آثار الاردن، تعریب سلیمان موسی، عَمّان ?] 1982[؛ جان هواگ و هانری مارتن، سبک‌شناسی هنر معماری در سرزمین‌های اسلامی، ترجمه پرویز ورجاوند، تهران 1384ش؛Keppel Archibald Cameron Creswell, Early Muslim architecture, Oxford 1969, repr. NewYork 1979; idem, a short account of early Muslim architecture, revised and supplemented by James W. Allan, Aldershot, Engl. 1989; EI2, s.v. "Khirbat al- Mafdjar" (by E. Baer); Richard Ettinghausen and Oleg Grabar, The art and architecture of Islam: 650-1250, Harmondsworth, Eng. 1987; Oleg Grabar,"The paintings", in R. W. Hamilton, Khirbat al Mafjar: an Arabian mansion in the Jordan valley, Oxford 1959; R. W. Hamilton, Khirbat al Mafjar, ibid; Dalu Jones, "The elements of decoration: surface pattern and light", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984.