خربة البیضاء

خِرْبَة‌البَیضاء، ویرانه‌های کاخی از سده‌های نخست اسلامی در سوریه. خربة‌البیضاء یا قصرالابیض در حدود 150 کیلومتری جنوب شرقی دمشق، در بخش حَرّات، در جنوب شرقی سوریه واقع شده است (گاوبه، ص 101).اولین بار گراهام در 1274/ 1858 از ویرانه‌های کاخ بازدید کرد و شرحی درباره آن نوشت. پس از مدت کوتاهی، وتسشتاین و م. دو وگوئه از بنا بازدید کردند و گزارشهایی درباره آن نوشتند، از 1315 تا 1317/ 1897ـ 1899، رنه دوسو و ماکس فون اوپنهایم جزئیاتی به این مطالب افزودند، اما هاینتس گاوبه تنها کسی بود که در این بنا حفاری کرد و گزارشهایش را در 1353ش/ 1974 منتشر نمود (رجوع کنید به بهنسی، ص 25، پانویس 58؛ گاوبه، ص 101ـ105). این بنا را اقامتگاه ولیدبن عبدالملک (حک : 86ـ96) دانسته‌اند که کاخهای بیابانی بسیاری ساخته است. سواژه و هرتسفلد نیز ساخت آن را در محدوده زمانی سده‌های اول و دوم ذکر کرده‌اند، حال آنکه دوسو آن را متعلق به قرن چهارم میلادی فرض کرده است (بهنسی، همانجا).خربة‌البیضاء بنایی است مربع شکل، با اضلاعی به طول حدود شصت متر، که در هر گوشه آن یک برج دایره‌شکل و در وسط اضلاع (به جز دیوار شرقی) برجی نیمدایره تعبیه شده است. دیوارهای بنا دارای دو لایه داخلی و خارجی بوده‌اند. لایه‌ها با سنگهای مکعبی و خرده‌سنگ و گچ ساخته و میان این دو لایه با سنگ و ساروج محکم شده بوده است. ضخامت لایه خارجی 101 و لایه داخلی 84 سانتیمتر است و سنگهای بزرگی درون دیوار، دو لایه را به هم متصل کرده‌اند. این فنّ معماری، پیش از اسلام در جنوب حلب رواج داشته است. ورودی کاخ به عرض 85ر3 متر، در وسط دیوار شرقی و رو به حیاطی داخلی به وسعت 43×43 متر است (گاوبه، ص 101ـ102؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). ساختار بنا نشان‌دهنده ساخت آن در دو دوره است. در مرحله اول، در قرنهای ششم و هفتم میلادی، برجی در قسمت جنوبی و اتاقهایی در ضلع غربی کاخ، و در مرحله دوم، در قرنهای سوم و چهارم هجری، دیوارها و فضاهای داخلی زاویه جنوب‌شرقی و قسمتی از ضلع غربی ساخته شده است. اضلاع اتاقهای مرحله اول با کمی اختلاف بین 5ر6 تا 7 متر و اضلاع اتاقهای ضلع شرقی کمتر از هفت متر بوده است. بعضی اتاقها دری خاص خود داشته و گاهی میان دیوارهای حد فاصل دو اتاق، درِ دیگری بوده است. بعضی اتاقها نیز فقط همین درِ رابط را داشته‌اند. در ضلع شرقی، در مجاورت دروازه ورودی، سه اتاق کوچک و چهار اتاق کشیده مخصوص غذاخوری و آشپزی و انبار موادغذایی، و اتاق نزدیک برجِ ورودی محل نگهبانی بوده است (گاوبه، ص 102ـ104؛ د. اسلام، همانجا). مصالح بنا محلی و از سنگ بازالت و تزیینات آن شامل سنگ‌ریزه‌های بازالت برای نمای دروازه اصلی کاخ و درهای بعضی اتاقها، به علاوه سنگهای تراشیده ظریف و سنگهای تزیینی متعدد است. این نوع آذین‌بندی از همان منطقه تأثیر پدیرفته است (گاوبه، ص 105).این بنا از نظر تاریخ معماری سوریه جالب‌توجه است و شاید حفاریها و بررسیهای بعدی هویت اصلی بانیان کاخ را کاملا مشخص نماید (بهنسی، همانجا). طراحی اتاقها و تزیین مفصّل دیوارها و درگاهها مبیّن استفاده از آن به عنوان کاخ صحرایی است. نیز اَشکال و نقوش زیاد موجود در کاخ، ساخت اولیه کاخ را در سده دوم هجری محتمل می‌کند. از طرفی، این بنا به دلایلی چون یک طبقه بودن، وسعت کم اتاقها و طراحی نشدن آنها به صورت «بیت» (فضای مستقل درون خانه)، تفاوت سبک ستون‌گذاری، استفاده نکردن از آجر، گنبد و گچ‌بری، نبود رواقهای محیط حیاط و نبود سقفهای دارای قوس و طاق، با کاخهای اموی متفاوت است. بدین‌ترتیب، شاید بانی بنا از مردم روم شرقی یا از غسانیان (حدود قرن پنجم میلادی) بوده باشد، زیرا قابل‌مقایسه با بعضی بناهای این دوره‌ها مانند رصافه* است. به هرحال، در عهد اموی از نقشه و ساختار این کاخ بهره می‌گرفته‌اند. نیز تزیینات بنا این احتمال را به وجود می‌آورد که یکی از فرمانروایان عربِ گمارده امپراتوران روم‌شرقی، در سده پنجم و ششم میلادی آن را ساخته باشد (گاوبه؛ د. اسلام، همانجاها).منابع : عفیف بهنسی، «القصورالشامیة و زخارفها فی عهد الامویین»، الحولیات الاثریة العربیة السوریة، ج 25، ش 1 و 2 (1975)؛ هاینتس گاوبه، «خربة‌البیضا، او، القصرالابیض»، همان، ج 24، ش 1 و 2 (1974)؛EI2, s.v. "Khirbat al-bayda" (by H. Gaube).