خراسانی میرزامحمدمهدی

خراسانی، میرزامحمدمهدی، عالم دینی، متبحر در فقه و فلسفه در قرن دوازدهم و سیزدهم. او را به دلیل ولادتش در اصفهان و اقامتش در مشهد، اصفهانی و مشهدی و به سبب سیادتش موسوی نیز نامیده‌اند. خراسانی ملقب به شهید ــشهید ثالث یا رابع ــ است. او در 1152 (و به نقلی 1153) در خانواده‌ای اهل علم و تقوا متولد شد. پدرش هدایت‌اللّه نام داشت و در سلسله نَسَب وی، نام شاه نعمت‌اللّه ولی*، ذکر شده است (رجوع کنید به آزاد کشمیری، ص 353؛ قمی، ج 2، ص 671؛ رضوی، ص 412؛ مدرس، ص 54ـ57).خراسانی پس از فراگیری مقدمات، به دانشهای عقلی و نقلی علاقه‌مند شد و علوم عقلی را در اصفهان از آقامحمد بیدآبادی* اصفهانی و پس از آن در مشهد ریاضیات را نزد حسین عاملی مشهدی ــامام جمعه، حکیم و ریاضی‌دان ــ آموخت. سپس از مشهد عازم عتبات شد و در آنجا فقه و اصول و حدیث را از دو استاد معروف آن زمان، آقامحمدباقر بهبهانی* مشهور به وحید و شیخ محمد فتّونی عاملی فراگرفت (مدرس، ص 55؛ آزاد کشمیری؛ همانجا؛ اعتمادالسلطنه، ج 2، ص 682؛ امینی، ص 275ـ 276). همچنین خراسانی، نزد آخوند خواجویی (احتمالا ملااسماعیل خواجویی*) و شیخ‌یوسف بحرانی* درس خواند و از آنها اجازه فتوا گرفت (رجوع کنید به امینی، ص 279؛ حبیب‌آبادی، ج 3، ص 646). وی بعد از سالها کسب دانش، از عتبات به مشهد بازگشت و به تعلیم و تربیت شاگردان در علوم عقلی و نقلی مشغول شد (رضوی، همانجا؛ انصاری‌قمی، ص 17). از جمله شاگردان وی سیدمحمدمهدی بحرالعلوم* است که در مشهد نزد وی فلسفه خواند و گفته شده است که خراسانی به وی لقب بحرالعلوم داد. دوره شاگردی بحرالعلوم نزد میرزا محمدمهدی خراسانی قبل از سفر وی به عتبات بوده است، زیرا بعدها هر دو شاگرد وحید بهبهانی شده‌اند (انصاری‌قمی، ص 18). همچنین سید دلدار علی نقوی‌هندی (رجوع کنید به نقوی‌رضوی*، خاندان)، سیدکاظم‌بن سیدمحمد نعمت‌اللّه جزایری، سید عبدالکریم‌بن سیدجواد نعمت‌اللّه جزایری، آقااحمد بهبهانی* ــنوه وحید بهبهانی ــ، سید محمدحسن زنوزی*، و نیز سه پسر خراسانی، میرزا هدایت‌اللّه، میرزا عبدالجواد و میرزا داوود در زمره شاگردان وی به شمار می‌آیند (رضوی، ص 405ـ406، 409؛ امین، ج 10، ص 76).میرزا محمدمهدی به همراه سه تن دیگر از شاگردان وحید بهبهانی (میرزا مهدی شهرستانی*، ملامحمدمهدی نراقی*، سید محمدمهدی بحرالعلوم) که نام آنها نیز مهدی بود به «مهادی اربعه» مشهورند (اعتمادالسلطنه؛ مدرس، همانجاها). خراسانی سرسلسله خاندانی سرشناس از عالمان است که به «شهیدی»های خراسان مشهور شده‌اند، از جمله حبیبِ خراسانی* و آقابزرگ شهیدی (حبیب خراسانی، مقدمه حسن حبیب، ص 7). میرزا محمدمهدی در مسائل اجتماعی و سیاسی فعال و صاحب نفوذ بود؛ از جمله اینکه دستور داد نورعلیشاه ــاز مریدان معصومعلیشاه که پس از کشته شدن معصومعلیشاه به مشهد فرار کرده بود و تبلیغ صوفی‌گری می‌کردــ را مؤاخذه و به همراه دیگر صوفیان از مشهد اخراج کنند (درباره گزارشهای مختلف این رویداد رجوع کنید به شیروانی، ص 382ـ383؛ حبیب خراسانی، همان مقدمه، ص 117، 120) و نیز هنگامی که نادرمیرزا و نصراللّه میرزا ــاز نوادگان نادرشاه افشارــ به بهانه پرداخت حقوق سپاهیانشان به طلاها و اشیای قیمتی خزانه حرم امام رضا علیه‌السلام دستبرد زدند، میرزا محمدمهدی جلوی آنها را گرفت. او همچنین طلاهایی را که در میان سپاهیان پخش شده بود، به مرور جمع‌آوری کرد و ضریحی بر گرد حرم شریف ساخت. این اعمال باعث کینه و دشمنی نادرمیرزا با میرزا محمدمهدی خراسانی شد. خراسانی سرانجام او در رمضان 1218 در حرم امام‌رضا علیه‌السلام، در پی اقدام نادرمیرزا به شهادت رسید و در همانجا دفن شد (رجوع کنید به زنوزی، روضه 4، قسم 4، ص 620؛ اعتمادالسلطنه، ج 2، ص 682ـ 683؛ مدرس، ص 55ـ56؛ حبیب خراسانی، همان مقدمه، ص 93ـ 95).آثار میرزا محمدمهدی خراسانی عبارت‌اند از: 1) نبراس الهدایة فی شرح کفایة‌الاحکام محقق سبزواری (متوفی 1090) در شرح بابهای طهارت، صلاة و حج. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه آستان قدس رضوی موجود است (رجوع کنید به اوکتایی، ج 5، ص 523ـ524؛ قس امین، ج 10، ص 75 که آن را شرح کفایة‌الاصول آخوند خراسانی (متوفی 1329) دانسته است). 2) شرح دروس که به خراسانی منسوب است و برخی آن را همان نبراس‌الهدایة فی شرح کفایة‌الاحکام می‌دانند (رجوع کنید به نوری، ج 3، ص 429؛ رضوی، ص 411ـ412)، گروهی دیگر نیز آن را اثر دیگری با عنوان شرح کتاب الدروس الشرعیة فی الفقه‌الامامیة از شهید اول (متوفی 786) دانسته‌اند (رجوع کنید به آزاد کشمیری، همانجا؛ حبیب‌آبادی، ج 3، ص 646ـ647). 3)رساله نوروزیّه، در رد رساله نوروزیه ملااسماعیل خواجویی. نسخه‌ای از این اثر در کتابخانه مجلس شورای اسلامی موجود است (رجوع کنید به حائری، ج 9، بخش 1، ص 322ـ326) از این رساله باعنوان فی تحقیق‌النیروز نیز یاد شده است (رجوع کنید به زنوزی، همانجا). 4)رسالة فی رد رسالة المحاباتیة که در رد اثر محمدباقر وحید بهبهانی است (همانجا). 5)رسالة فی صلوة‌اللّیل (نوری، همانجا). 6)رساله‌ای در بقاء اجساد ائمه (ع) در قبور (رجوع کنید به حائری، ج 9، بخش 1، ص 322).منابع : محمدعلی‌بن صادق آزادکشمیری، کتاب نجوم‌السماء فی تراجم‌العلماء، قم ?] 1394[؛ محمدحسن‌بن علی اعتمادالسلطنه، مطلع‌الشمس، چاپ سنگی تهران 1301ـ1303، چاپ تیمور برهان لیمودهی، چاپ افست تهران 1362ـ1363ش؛ امین؛ عبدالحسین امینی، شهداءالفضیلة، قم 1352ش؛ ناصرالدین انصاری قمی، شهید رابع: مرحوم آیت‌اللّه میرزا محمدمهدی خراسانی، قم 1376ش؛ عبدالعلی اوکتایی، فهرست کتب کتابخانه مبارکه آستان قدس رضوی، ج 1ـ5، مشهد 1305ـ؛ عبدالحسین حائری، فهرست کتابخانه مجلس شورای ملی، ج 9، بخش 1، تهران 1346ش؛ محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم‌الآثار، ج 3، اصفهان 1351ش؛ حبیب‌اللّه‌بن محمدهاشم حبیب خراسانی، دیوان، چاپ علی حبیب، مشهد 1330ش؛ محمدباقربن اسماعیل رضوی، کتاب شجره طیّبه در انساب سلسله سادات علویه رضویه، چاپ محمدتقی مدرس رضوی، تهران 1352ش؛ محمدحسن‌بن عبدالرسول زنوزی، ریاض‌الجنة، روضه 4، قسم 4، چاپ علی رفیعی، قم 1386ش؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، ریاض‌السیاحه، چاپ اصغر حامد ربانی، تهران ?]1361ش[؛ عباس قمی، فوائدالرضویه: زندگانی علمای مذهب شیعه، تهران ?]1327ش[؛ عبدالرحمان‌بن نصراللّه مدرس، تاریخ علماء خراسان، چاپ محمدباقر ساعدی خراسانی، مشهد 1341ش؛ حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک‌الوسائل، چاپ سنگی تهران 1318ـ1321، چاپ افست تهران 1382ـ1383.