خراسان (۲)

خراسان (2)استانهای خراسان. از زمان شکل‌گیری مرزهای سیاسی جدید میان کشورهای ایران، افغانستان و ترکمنستان و به‌ویژه پس از شکل‌گیری تقسیمات نوین کشوری در ایران در 1316ش، خراسان استان نهم ایران شناخته شد و تا 1383ش، وسیع‌ترین استان کشور بود. در 1383ش این استان به سه استان خراسان رضوی، خراسان جنوبی و خراسان شمالی تقسیم شد.خراسان‌رضوی. این استان 854، 118 کیلومترمربع، وسعت دارد، مرکز آن مشهد و پنجمین استان کشور از نظر وسعت است و به سبب وجود مزار امام رضا علیه‌السلام در مرکز آن اهمیت دارد. نام آن نیز به آن حضرت منسوب است. از شمال با کشور ترکمنستان و از مشرق با کشور افغانستان مرز مشترک دارد، از جنوب به‌استانهای خراسان‌جنوبی و یزد، از مغرب‌به استان سمنان و از شمال‌غربی به استان خراسان شمالی محدود می‌شود (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 57ـ58؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران). طبق تقسیمات کشوری سال 1385ش، این استان شامل بیست شهرستان و 69 شهر است (برای نامهای آنها رجوع کنید به ایران. وزارت کشور، ذیل «استان خراسان»).سه رشته‌کوه بزرگ شمال‌شرق کشور، ارتفاعات اصلی خراسان‌رضوی را تشکیل می‌دهد :1. رشته‌کوههای شمالی استان که جهت عمومی شمال‌غربی ـ جنوب‌شرقی دارد و از سه ناهمواری عمده به‌هم پیوسته در شمال شهرستانهای قوچان، چناران و مشهد با ارتفاعات مهمی چون کپه‌داغ (بلندترین قله ح 949 ،2متر)، اللّه‌اکبر (بلندترین قله ح 804 ،2 متر) و هزار مسجد (به طول 497 کیلومتر و بلندترین قله ح 040،3 متر)، رشته‌کوههای به‌هم پیوسته جنوب شهرستانهای ذکر شده با ارتفاعاتی چون آلاداغ* و بینالود* و رشته‌کوههای جغتای* در شمال شهرستان سبزوار تشکیل شده است. دره رود اترک در غرب و دره کشف‌رود در شرق که دو رشته‌کوه شمال استان را از هم جدا می‌سازد، حوزه اصلی جمعیتی شمال‌شرق ایران و بستر مهم‌ترین شهرهای استان است. رشته‌کوه جغتای با دره رود جوین (یا کال‌شور) از ارتفاعات جنوبی جدا شده است.2. رشته‌کوههای نه چندان مرتفع میانی که عمدتآ جهت غربی ـ شرقی دارد. ارتفاعات چهل تن، جام و سلیمانی از کوههای مهم این قسمت است.3. ارتفاعات جنوبی که به صورت کوههای منفرد در شهرستانهای جنوبی استان مانند گناباد، واقع است (رجوع کنید به جعفری، 1368ـ1379ش، ج 1، ص 76، 212ـ213، 424؛ اطلس جامع گیتاشناسی، ص 28ـ29؛ نقشه کامل ایران امروز). از این ارتفاعات، رودهای متعددی سرچشمه می‌گیرند و براساس نقشه‌های حوضه‌های آبریز اصلی کشور، آبهای سطحی و رودهای خراسان‌رضوی در چهار حوضه آبریز متفاوت جریان دارند: رودهای شمال‌غربی استان در زیرحوضه اترک از حوضه آبریز دریای خزر؛ رودهای مرکز و جنوب در زیرحوضه‌های کال‌شور و کویر مرکزی از حوضه آبریز ایران مرکزی؛ رودهای مرکز، شمال و مشرق استان در حوضه آبریز قره‌قوم و رودهای مشرق و جنوب‌شرقی در زیرحوضه نمکزار خواف از حوضه آبریز شرق ایران (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج 5 و 6، ص 73، نقشه 1). رودهای دائمی تجن*، اترک* هریرود* که 107 کیلومتر از طول آن، مرز خراسان‌رضوی با افغانستان را تشکیل می‌دهد، کشف‌رود* ــمهم‌ترین رود داخلی استان به طول حدود سیصد کیلومترــ و چند رود دیگر با نام کال‌شور رودهای مهم خراسان‌رضوی هستند (رجوع کنید به جعفری، 1368ـ 1379ش، ج 2، ص 102، 218ـ219، 254، 372ـ374، 394، 477ـ478؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان رضوی، شهرستان سرخس، ص20ـ21؛ همان، شهرستان تربت‌جام، ص10؛ همان، شهرستان قوچان، ص بیست‌وهفت).دشتهای میانکوهی از عوارض طبیعی است که تقریبآ در سراسر استان پراکنده است و نقش مؤثری در توزیع و تراکم جمعیت استان دارد. دشتهای صالح‌آباد و تربت‌جام (در شهرستان تربت‌جام)، دشتهای گنبدلی و سرخس (در شهرستان سرخس) و دشتهای قوچان و فاروج (در شمال استان) نمونه‌هایی از دشتهای استان است. این دشتها همچنان که در ذخیره‌سازی منابع آبی زیرزمینی اثر مستقیم دارد، خراسان‌رضوی را به یکی از مراکز کشاورزی کشور تبدیل نموده و پوشش گیاهی مطلوبی را به‌ویژه در نیمه شمالی استان فراهم آورده است.استان خراسان‌رضوی علاوه بر پانزده سد مخزنی بزرگ مانند سد دوستی، که مهم‌ترین سد استان است، 619 ، 6 قنات و بالغ بر چهارده هزار چاه عمیق دارد که از این نظر به ترتیب در رتبه نخست و سوم در میان استانهای کشور قراردارد (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 319، 321). این استان بیش از 000 ،394 بهره‌بردار زراعی دارد که بالاترین رقم در میان استانهای کشور است. شیوه غالب کشت استان به صورت دیم است و حدود 56% زمینهای زراعی استان به کشت گندم اختصاص دارد. این استان با سطح کشت حدود 000 ،788 هکتار پس از خوزستان دومین سطح کشت را دارد و پس از استان فارس دومین تولیدکننده گندم در کشور است (رجوع کنید به همان، 1386ش، ص 178، 444؛ همو، 1384ش، ص 63). همچنین این استان بیشترین سطح کشت جو در کشور را داراست و مهم‌ترین تولیدکننده جو و انگور آبی در کشور محسوب می‌شود (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 179، 185). سبزوار، نیشابور و تربت‌حیدریه شهرستانهای مهم استان در کاشت و تولید چغندرقند به‌شمار می‌روند و علاوه بر تربت‌حیدریه که بالغ بر 40% تولید زعفران استان را داراست، کاشمر، گناباد و رشتخوار شهرستانهای مهم استان در کاشت و تولید زعفران‌اند (بالغ بر 000 ،146 کیلوگرم در سال) که تقریبآ به ‌طور کامل به صورت آبی کشت می‌شود (رجوع کنید به همو، 1384ش، ص 71، 73). خربزه، گرمک و دستنبو از محصولات مشهور استان است که عمدتآ در شهرستانهای تربت‌جام، تایباد، خواف و مشهد تولید می‌شود (رجوع کنید به همان،ص80، 99، نیز رجوع کنید به ص 103ـ148). خراسان‌رضوی مهم‌ترین استان از نظر بهره‌برداران گوسفند و بره و تعداد دام کشور، سومین استان دارای بهره‌برداری طیور سنّتی و دومین استان کشور در پرورش طیور صنعتی است (رجوع کنید به همو، 1386ش، ص200، 205، 207).این استان 286 معدن در حال بهره‌برداری دارد که بالاترین رقم در میان استانهای کشور است (برای فهرست و ویژگیهای برخی از معادن مهم استان رجوع کنید به کسیانی اول، ص 109ـ153). پالایشگاه گاز خانگیران (نام کنونی آن شهید هاشمی‌نژاد)، از پالایشگاههای معروف ایران، در شهرستان سرخس خراسان رضوی است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان رضوی، شهرستان سرخس، ص 29). فعالیت 348 شرکت تعاونی صنعتی و 52 شرکت تعاونی فرش دستباف، رونق فعالیت تعاونی در استان را نشان می‌دهد (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 308، 310). قالی (به‌ویژه فرش مشهد)، قالیچه، گلیم، پوستین و نمد مهم‌ترین تولیدات صنعتی استان است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیائی آبادیها، همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان رضوی، شهرستان قوچان، ص 34).استان خراسان‌رضوی با جمعیتی بالغ بر 5ر5 میلیون تن (9ر7% جمعیت کشور) دومین استان کشور از نظر جمعیت است. از این تعداد، بالغ بر 6ر99% مسلمان‌اند که بیشترین آنان شیعه دوازده امامی‌اند و اهل تسنن در شهرستانهای شمالی استان ساکن‌اند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 113؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان رضوی، شهرستان درگز، ص 26؛ همان، شهرستان قوچان، ص سی‌وشش). در این استان، علاوه بر گویشهای مختلف فارسی، زبانهای ترکی و کردی و عربی نیز رایج است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان رضوی، شهرستان قوچان، همانجا؛ همان، شهرستان درگز، ص 25ـ26؛ نیز رجوع کنید به بخش 3، ج )زبانهای رایج در خراسان).استان خراسان‌رضوی علاوه بر آنکه دارای شهرهای تاریخی متعدد مانند مشهد، نیشابور، طوس، بیهق و زام است، مراکز دیدنی بسیاری نیز مانند طرقبه، شاندیز، قدمگاه و گلمکان دارد. این استان دارای بناها و آثار تاریخی فراوانی است که برخی از این آثار در فرهنگ اسلامی و ایرانی از برجسته‌ترین آثار به‌شمار می‌آید. تا شهریور 1384، تعداد 914 اثر استان در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید که بیشتر آنها متعلق به دوره اسلامی و در شهرستان مشهد و سپس در شهرهای طوس و سبزوار و سرخس و نیشابور و تربت‌حیدریه و تربت‌جام و تایباد و کلات متمرکز است (رجوع کنید به پازوکی طرودی و شادمهر، ص 152ـ181؛ مشکوتی، ص 82 ـ112؛ مرکز آمار ایران، 1385ش، ص 658ـ 662؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، استان خراسان رضوی، شهرستان کلات، ص23، 29؛ همان، شهرستان سرخس، ص32؛ اطلس گردشگری و زیارتی مشهد مقدس، ص16ـ25)؛ مجموعه‌ای از آثار شامل ارگ و باروی شهرها، قلاع و استحکامات، فضاهای جغرافیایی و محیطی (رجوع کنید به قلاع و استحکامات نظامی، ص 99ـ 110؛ مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 86؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان رضوی، شهرستان درگز، ص 6، 23ـ24) و نیز مراکز علمی و فرهنگی شهرهای این استان، جایگاه تاریخی ویژه‌ای به شهرهای استان بخشیده است (رجوع کنید به مدارس و بناهای مذهبی، ص 91ـ 113؛ وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382شالف، ص 5ـ56؛ همو، 1382شب، ص 189ـ231؛ مولوی، ج 1، ص 201، 124، 233، 488 و جاهای دیگر) که مورد توجه جهانگردان و سیاحان قرار گرفته است (رجوع کنید به طاهری، ص 24، 34، 37، 54، 62). علاوه بر آن، علما و بزرگانی که به شهرهای تاریخی استان منسوب‌اند، نشان‌دهنده پویایی دینی و مذهبی این شهرها در دوره‌های مختلف تاریخی است (رجوع کنید به رنجبر، ص 152ـ153).منابع : اطلس جامع گیتاشناسی: 85ـ 84، تهران: گیتاشناسی، 1384ش؛ اطلس گردشگری و زیارتی مشهد مقدس، تهران: گیتاشناسی، 1382ش؛ ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. دفتر طرح‌های ملی، یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران: فهرستگان آثار تاریخی (2)، تهران 1382ش الف؛ همو، یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران: فهرستگان زیارتگاه‌ها (1)، تهران 1382ش ب؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیماتی کشوری: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، آثار ثبت‌شده ایران در فهرست آثار ملی: از 24/6/1310 تا 24/6/ 1384، تهران 1384ش؛ عباس جعفری، شناسنامه جغرافیای طبیعی ایران، تهران: گیتاشناسی، 1363ش؛ همو، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ احمد رنجبر، خراسان بزرگ: بحثی پیرامون چند شهر از خراسان بزرگ، تهران 1363ش؛ ابوالقاسم طاهری، جغرافیای تاریخی خراسان از نظر جهانگردان، ]تهران[ 1348ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان رضوی، شهرستان تربت‌جام، همان، شهرستان درگز، همان، شهرستان سرخس، همان، شهرستان قوچان، همان، شهرستان کلات، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1384ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1381ش ـ؛ قلاع و استحکامات نظامی، تألیف و تدوین کاظم ملازاده و مریم محمودی، تهران: سوره مهر، 1385ش؛ جمال کسیانی اول، اطلس معادن سنگهای تزئینی و نمای ایران، تهران 1383ش؛ مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور 1385، تهران 1386ش؛ همو، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی :1382 استان خراسان رضوی، تهران 1384ش؛ نصرت‌اللّه مشکوتی، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران 1349ش؛ عبدالحمید مولوی، آثار باستانی خراسان، ج 1، مشهد 1354ش؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران: براساس تقسیمات کشوری، مقیاس 000،600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1383ش؛ نقشه راهنمای استان خراسان رضوی، مقیاس تقریبی 000، 300،1:1، تهران: سازمان‌جغرافیایی نیروهای مسلح، 1386ش؛ نقشه کامل ایران امروز، مقیاس 000، 600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1386ش؛خراسان جنوبی، این استان از نظر وسعت هشتمین استان کشور است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 57) که به سبب قرار داشتن در قسمت جنوبی منطقه خراسان، خراسان جنوبی نامیده شده و مرکز آن بیرجند* است. این استان از شمال به استان خراسان رضوی، از جنوب به استانهای سیستان و بلوچستان و کرمان، و از مغرب به استان یزد محدود می‌شود و از مشرق با کشور افغانستان حدود 330 کیلومتر مرز مشترک دارد (رجوع کنید به بهنیا، ص 149؛ نیز رجوع کنید به نقشه جمهوری اسلامی ایران).این استان هفت شهرستان و بیست شهر دارد که شهرهای بیرجند (مرکز استان)، قائن، نهبندان، سربیشه و خوسْف از بقیه بزرگ‌تر و پرجمعیت‌ترند (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، ذیل «استان خراسان جنوبی»؛ نقشه تقسیمات سیاسی استان‌های جمهوری اسلامی ایران).ارتفاعات این استان بخشی از ناهمواریهای شرقی کشور، معروف به کوهستانهای شرق ایران، را تشکیل می‌دهند که جهت شمالی ـ جنوبی دارند. این ارتفاعات مشتمل‌اند بر چند رشته‌کوه کوچک (مانند باقران، مؤمن‌آباد، شاه‌کوه، شیشه، آهنگران و سفیدکوه) و از نظر زمین‌شناسی، در محدوده نهبندان ـ خاش قرار دارند. این محدوده از دو مجموعه تشکیل شده است که با یک حوضه رسوبی از هم جدا شده‌اند (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، ج 4، ص نوزده، بیست‌وپنج؛ ایران. وزارت کشور، اداره کل آمار و ثبت‌احوال، ج 3، ص 94؛ درویش‌زاده، ص 218ـ219). در این استان قله‌هایی با بیش از 500 ،2 متر ارتفاع (مانند سبزکوه و سفیدکوه) فراوان است (رجوع کنید به کیهان، ج 1، ص 54؛ اطلس راههای ایران، ص 49ـ50؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، ج 4، ص 2ـ3). قسمت شرقی استان به دشتهای کمتر از 1300 متر در مرز افغانستان، قسمت جنوبی به کویر لوت و دشتهای شمالی سیستان در ارتفاع 1300 تا 1400 متری، و مغرب استان به دشتهای کمتر از هزار متر در مرکز ایران منتهی می‌شود. در این دشتها شوره‌زارها و کویرهای متعددی، مانند دَق (نمکزار) پترگان در مشرق قائنات و نزدیک مرز افغانستان و دق محمدآباد در هفتاد کیلومتری شمال‌غربی بیرجند مشاهده می‌شود (رجوع کنید به افشین، ج2، ص277؛ نیز رجوع کنید به اطلس راههای ایران، همانجا؛ نقشه کامل ایران امروز).این استان رود دائمی ندارد و رودهای فصلی آن از حوضه‌های آبریز مشرق ایران و زیرحوضه‌های نمکزار خواف، هامون ماشکیل، هامون هیرمند و حوضه آبریز دشت لوت (کویر لوت) است (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 3، ص 95؛ افشین، ج 2، ص 276ـ277؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، ج 5 و 6، ص 8).خراسان جنوبی از نواحی خشک ایران است و به جز مناطق معدودی که آب و هوای معتدلی دارند، در بقیه مناطق تابستانها بسیار گرم و زمستانها سرد است (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، همانجا؛ رزم‌آرا، ج 9، ص 69). این استان از نظر منابع آبی، در گذشته وضع مناسبی داشته، اما در دهه‌های اخیر، به دلیل استفاده گسترده از چاههای عمیق و نیمه‌عمیق، چشمه‌ها و بالغ بر 900 ،3 قنات، با کم آبی مواجه شده است. در سالهای 1383 تا 1385ش، بارش مرکز این استان از 212 میلیمتر بیشتر نبوده است (رجوع کنید به کیهان، ج 2، ص 205ـ206؛ مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 78ـ79، 319). قبل از شبکه لوله‌کشی آب، آب حوضها و آب‌انبارها نیز از قناتها تأمین می‌شد و هم‌اکنون قناتها تأمین‌کننده آب باغها و زمینهای زراعی است. عمیق‌ترین قناتها در استان خراسان جنوبی وجود دارد (رجوع کنید به یزدانی، ص 155ـ164، 170).وضع آب و هوا و منابع آبی در نوع سکونت گزینی و اقتصاد (به‌ویژه نوع کشت محصولات کشاورزی) استان خراسان جنوبی مؤثر بوده است. در مجموع، براساس سرشماری عمومی کشاورزی 1382ش، اراضی کشاورزی منطقه استان خراسان جنوبی 000، 150 هکتار است که 000 ،38بهره‌بردار زراعی و باغی در این اراضی کشت می‌کنند. از این اراضی، بالغ بر 52% به صورت آبی، 44% به صورت دیم و بقیه به صورت باغ و قلمستان کشت می‌شود (مرکز آمار ایران، 1384ش، ص21). زعفران و زرشک از مهم‌ترین محصولات این استان است. براساس همین سرشماری، 890،9 بهره‌بردار در 457،2 هکتار از اراضی این استان، بالغ بر 900 ،8کیلو زعفران کشت کرده‌اند که ظاهرآ بیش از 95% زعفران ایران و حدود 60% زعفران جهان است (رجوع کنید به همان، ص 55؛ خراسان جنوبی، ص 15؛ برای اطلاع بیشتر از وضع تولید زعفران در گذشته و سطح زیرکشت آن در خراسان جنوبی رجوع کنید به ابریشمی، ص 89ـ97؛ کافی، ص 23ـ29). این استان همچنین مهم‌ترین تولیدکننده زرشک کشور است که براساس سرشماری مذکور، 565،12 بهره‌بردار بالغ بر چهارهزار تُن زرشک تولید کرده‌اند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1384ش، ص75).این استان از نواحی معدنی ایران است و براساس آمارِ 1385ش، 95 معدن فعال این استان در حال بهره‌برداری است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 246؛ نیز رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 9، ص 70ـ71).خراسان جنوبی دارای اهمیت ارتباطی در سطح بین‌المللی است (رجوع کنید به بهنیا، ص 145). در دوره قاجار، طبق معاهده 1325/ 1907 بین روسیه و انگلیس، بیرجند و نواحی آن، به عنوان دروازه هند در اختیار انگلیسیها قرار گرفت (وفایی‌فرد، ص 23ـ24). راه ارتباطی مشهد ـ زاهدان که از شمال تا جنوب استان عبور می‌کند، مهم‌ترین راه ارتباطی خراسان جنوبی است که پس از جنگ جهانی اول احداث شده و در ارتباطات و رشد شهرهای واقع در مسیر و تبادل کالا نقش مؤثری داشته است. این راه که چابهار (در ساحل دریای عمان) را به سرخس (در شمال‌شرقی ایران) متصل می‌کند، نزدیک‌ترین مسیر زمینی از آسیای میانه به راههای دریایی و اقیانوسهاست (رجوع کنید به بهینا، ص 136؛ وفایی‌فرد، ص 22ـ23).براساس سرشماری عمومی آبان 1385، جمعیت استان حدود 000 ،142خانوار و بالغ بر000،636 تن بوده است که حدود 51% آن شهرنشین و بقیه روستانشین یا غیرساکن بوده‌اند. در همین سرشماری، بیرجند با جمعیتی حدود 000 ،196تن پرجمعیت‌ترین شهر استان ذکر شده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 103، 107).مردم استان مسلمان و بیشتر آنان شیعه‌اند (رزم‌آرا، ج 9، ص 70؛ مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 113). اهالی آن به فارسی با گویش بیرجندی سخن می‌گویند (رجوع کنید به بیرجند*، گویش بیرجندی). ناحیه خراسان جنوبی از آغاز دوره اسلامی تا دوره معاصر (حتی در دوره پهلوی) همواره با نام قهستان شناسانده شده است (رجوع کنید به قهستان*).در این استان، آثار فرهنگی و تاریخی متعددی از دوره‌های مختلف بر جای مانده است. بنابر آمارگیری جامع فضاهای فرهنگی که در 1379ش انجام شد، بالغ بر دویست اثر فرهنگی متعلق به قبل از اسلام (مانند سنگ‌نگاره کال جنگال در بیرجند، سنگ‌نگاره لاخ مزار در روستای کوچِ بیرجند، قلعه دختر در روستای گاویچ) و آثار دوره اسلامی که بیشتر از دوره قاجار است (مانند مسجد قائن متعلق به قرن هشتم و حسینیه شوکتیه در بیرجند) و 170 اثر تاریخی شامل آرامگاه، قلعه، برج، باغ، آب‌انبار، حمام و کاروان‌سرا در شهرستانهای استان گزارش شده است (رجوع کنید به لباف خانیکی، ص 130، 135؛ سیمای میراث فرهنگی شهرستان بیرجند، ص20، 163ـ165؛ نیز رجوع کنید به ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382ش ب، ص 189ـ194، 217ـ223؛ همو، 1382ش الف، ص 7ـ12، 24، 29؛ برای اطلاع بیشتر از مزارات رجوع کنید به آیتی، ص 128ـ132). آثار قلعه‌های اسماعیلی نیز در استان خراسان جنوبی (قائن، مؤمن‌آباد و زیرکوه) موجود است (رجوع کنید به فرقانی، ص 15، 349ـ363). چارلز ادوارد ییت در اواخر سلطنت ناصرالدین‌شاه (1298) به آسیای بادی در حوالی نِه (در مسیر سفرش، از قائن تا بیرجند) اشاره کرده است (رجوع کنید به ص70). این استان از قدیم مهد بزرگان و علمای متعددی بوده که به قهستانی، قائنی، بیرجندی و بعضآ خراسانی معروف بوده‌اند (رجوع کنید به آیتی، ص 127 به بعد).نیز رجوع کنید به قهستان*؛ قائنات*منابع : محمدحسین آیتی، بهارستان: در تاریخ و تراجم رجال قاینات و قهستان، مشهد 1371ش؛ محمدحسن ابریشمی، زعفران ایران: شناخت تاریخی و فرهنگی و کشاورزی، مشهد 1376ش؛ اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1385ش؛ یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران، تهران 1373ش؛ ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. دفتر طرح‌های ملی، یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران: فهرستگان آثار تاریخی (2)، تهران 1382شالف؛ همو، یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران: فهرستگان زیارتگاه‌ها (1)، تهران 1382شب؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب جغرافیا و اسامی دهات کشور، ج 3، تهران 1331ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری، آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ محمدرضا بهنیا، بیرجند نگین کویر، تهران 1380ش؛ خراسان جنوبی: سرزمین طلای سرخ، تهران: سازمان میراث فرهنگی و گردشگری، 1384ش؛ علی درویش‌زاده، زمین‌شناسی ایران، تهران 1380ش؛ رزم‌آرا؛ سیمای میراث فرهنگی شهرستان بیرجند، گردآوری رقیه زعفرانلو و حمزه حمزه، تهران: سازمان میراث فرهنگی کشور، 1382ش؛ محمد فاروق فرقانی، تاریخ‌اسماعیلیان قهستان، تهران1381ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1381ش -؛ فرهنگ جغرافیایی کوههای کشور، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلح، 1379ش؛ محمد کافی، زعفران: فنآوری تولید و فرآوری، مشهد 1381ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ 1311ش؛ رجبعلی لباف خانیکی، سیمای میراث فرهنگی خراسان، تهران 1378ش؛ مرکز آمار ایران، سالنامه آماری کشور 1385، تهران 1386ش؛ همو، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی :1382 استان خراسان جنوبی، تهران 1384ش؛ نقشه تقسیمات سیاسی استان‌های جمهوری اسلامی ایران (در سطح شهرستان)، مقیاس 000،250، 1:2، تهران: وزارت کشور، معاونت سیاسی، دفتر تقسیمات کشوری، 1386ش؛ نقشه جمهوری‌اسلامی‌ایران : براساس تقسیمات کشوری، مقیاس000،600،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1383ش؛ نقشه کامل ایران امروز، مقیاس 000،600 ،1:1، تهران: گیتاشناسی، 1386ش؛ مهدی وفایی فرد، در جستجوی هویت شهری بیرجند، تهران 1384ش؛ لطف‌اللّه یزدانی، «ویژگیهای قنوات خراسان جنوبی و مسائل مربوط به تقسیم آب آن»، در مجموعه مقالات سمینار جغرافی، ش 1، به‌کوشش محمد حسین پاپلی‌یزدی، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، 1365ش؛ چارلز ادوارد ییت، سفرنامه خراسان و سیستان،ترجمه قدرت‌اللّه روشنی‌زعفرانلو و مهرداد رهبری، تهران 1365ش.خراسان شمالی. از مشرق و جنوب به دو استان خراسان رضوی و سمنان و از مغرب به استان گلستان محدود می‌شود و از شمال با کشور ترکمنستان حدود 534 کیلومتر مرز مشترک دارد. مرکز آن شهر بجنورد است و شش شهرستان و پانزده شهر دارد (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور، ذیل «استان خراسان شمالی»؛ ثاقب حسین‌پور، ص 142؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران).چهره طبیعی غالب استان کوهستانی است و کوهستانهای استان، که ارتفاعات خراسان نامیده می‌شود، ادامه رشته‌کوههای البرز به‌شمار می‌آید (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیهای‌کشور: استان خراسان شمالی، شهرستان شیروان، ص نوزده؛ نقشه راهنمای استان خراسان شمالی). محیط طبیعی استان، به ترتیب از شمال به جنوب، شامل این قسمتهاست: مجموعه ناهمواریها و ارتفاعات شمالی استان که شیب غالب آن در این استان به سمت جنوب است. کپه‌داغ (بلندترین قله 949 ،2متر) معروف‌ترین رشته‌کوه این قسمت است (رجوع کنید به صادقی، ص 27؛ اطلس راههای ایران، ص10ـ11)؛ دره رود اترک* که بستر و پادگانه‌های آن مقرّ تشکیل شهرهای مهم استان مانند بجنورد، شیروان، حصارگرمخان و آشخانه شده است؛ ناهمواریهای مرکزی در جنوب اترک که مرتفع‌ترین نقاط استان را دربرمی‌گیرد. رشته‌کوه شاه‌جهان (بلندترین قله 032 ،3متر) در مشرق اسفراین و آلاداغ با جهت جنوب‌شرقی ـ شمال‌غربی (بلندترین قله به نام سالوک با 2670 متر) در جنوب بجنورد، مهم‌ترین ناهمواریهای این قسمت است (رجوع کنید به صادقی، ص 24ـ 25؛ اطلس راههای ایران، همانجا)؛ و قسمت شمالی دره کال‌شور یا کال‌شور جاجرم که بستر تشکیل شهرهایی چون سنخواست و گرمه‌جاجرم است (رجوع کنید به نقشه جمهوری اسلامی ایران؛ برای اطلاع بیشتر از وضع طبیعی استان رجوع کنید به پاپلی‌یزدی، ص30ـ39).در این چهار قسمت، عوارض متنوع طبیعی چون دشتهای میانکوهی، غارها، دره‌های ییلاقی و خوش آب و هوا، گردنه‌هاو تنگهایی وجود دارد که در معیشت و حتی تحولات تاریخی سرنوشت‌ساز بوده است (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان شمالی، شهرستان بجنورد، ص 7، همان، شهرستان مانه و سملقان، ص 6ـ7، همان، شهرستان اسفراین، ص 6؛ صادقی، ص 27ـ31). از میان این عوارض، دشتهای میانکوهی که از قدیم به آنها جلگه گفته می‌شده (رجوع کنید به ناصرالدین قاجار، ص 79، 81، 91؛ فریزر، ج 2، ص 318) و دره‌های حاصلخیز که برای فعالیت عشایری مناسب بوده (رجوع کنید به پاپلی یزدی، ص 29) اهمیت بیشتری برای ساکنان داشته است. رود اترک و ریزابه‌های آن مانند گرگانلی، قوروچای، شیرین‌چای و آب خرتوت، گرماب، سملقان و رود دائم کال‌شور و ریزابه‌های آن مهم‌ترین جریانهای سطحی استان هستند (رجوع کنید به اطلس راههای ایران، همانجا؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان شمالی، شهرستان بجنورد، ص 23، همان، شهرستان اسفراین، ص20، همان، شهرستان مانه و سملقان، ص 21).چند ناحیه جنگلی (مانند پارک ملی گلستان، به مساحت 134 ،87هکتار، که میان استانهای خراسان‌شمالی و گلستان مشترک است) و نواحی جنگلی کورخورد و سالوک، دو منطقه به صورت پارک ملی و پنج منطقه حفاظت شده طبیعی در استان وجود دارد (مرکز آمار ایران، 1386ش، ص 86، پانویس 1؛ صادقی، ص 58ـ59؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان شمالی، شهرستان مانه و سملقان، ص 23). جنگل دشت در دامنه آلاداغ* که از چمن معروف کالپوس/ کالپوش (رجوع کنید به ادامه مقاله) به سمت شمال حدود هفتاد کیلومتر طول دارد و ادامه جنگلهای استرآباد است نیز در دهه‌های گذشته اهمیت داشت (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 9، ص 49).اقتصاد استان در گذشته به دامپروری متکی بود، اما امروزه بیشتر به فعالیتهای کشاورزی وابسته است، به‌ویژه در شهرستانهای بجنورد و اسفراین که بیشترین زمینهای کشاورزی استان را دارند (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، 1384ش، ص 37). براساس سرشماری کشاورزی سال 1382ش، گندم مهم‌ترین محصول این منطقه بوده است که غالبآ به صورت دیم و در 57% از زمینهای آن کشت می‌شود (رجوع کنید به همان، ص 55).راه اصلی استانهای شمالی ایران به مشهد از این استان می‌گذرد. این راه، مهم‌ترین راه ارتباطی استان است و شهرهای آشخانه، بجنورد، شیروان و فاروج در مسیر آن قرار دارد. جمعیت استان خراسان‌شمالی در سرشماری 1385ش، بالغ بر 000 ،811 تن بود که حدود 51% از آن روستانشین، حدود 48% شهرنشین و کمتر از یک درصد غیرساکن بودند. بجنورد با جمعیت بیش از 000 ،176تن (حدود 22% از جمعیت استان)، پرجمعیت‌ترین شهر خراسان‌شمالی است (رجوع کنید به همو، 1386ش، ص 103، 107). براساس آمار همین سال، 6ر99% از مردم استان مسلمان (رجوع کنید به همان، ص 113)، و بیشتر شیعه‌اند. ساکنان استان به فارسی، ترکی، کردی، کردی کرمانجی، ترکمنی، تاتی و بلوچی سخن می‌گویند (رجوع کنید به فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان شمالی، شهرستان بجنورد، ص 27).طوایف زیادی در این استان زندگی می‌کنند، از جمله پهلوانلو، توپکانلو، سیفکانلو، میلانلو، دیرانلو، کیکانلو، هشت مرخی، کاوانلو، نامانلو، و روطانلو (مرکز آمار ایران، 1378ش، ص 54ـ56، 63ـ64).در استان خراسان شمالی، فضاهای فرهنگی متعددی وجود دارد که مهم‌ترین آنها متعلق به دوره قاجاریه و پس از آن است. در آمارگیری از فضاهای فرهنگی کشور در 1379ش، بیش از یکصد زیارتگاه و هشتاد اثر باستانی و تاریخی در این منطقه گزارش شده است (رجوع کنید به ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1382ش الف، ص 3ـ5، 17ـ18، 36ـ37؛ همو، 1382ش ب، ص 187ـ189، 198ـ199، 228ـ229؛ نیز رجوع کنید به بجنورد*).پس از تبدیل خراسان شمالی به استان در 1383ش، منابعی درباره وضع جغرافیایی و تاریخی استان منتشر شده است؛ از جمله خراسان شمالی: پژوهشی پیرامون تاریخ تحولات سیاسی شهرهای خراسان شمالی از آغاز تا انقلاب اسلامی تألیف یوسف متولی حقیقی (مشهد 1387ش).منابع : اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1385ش؛ ایران. وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی. دفتر طرح‌های ملی، یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران : فهرستگان آثار تاریخی (2)، تهران 1382ش الف؛ همو، یافته‌های طرح آمارگیری جامع فرهنگی کشور، فضاهای فرهنگی ایران: فهرستگان زیارتگاه‌ها (1)، تهران 1382ش ب؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری ]تا پایان آبان 1384[، تهران 1384ش؛ محمدحسین پاپلی‌یزدی، کوچ‌نشینی در شمال خراسان، ترجمه اصغر کریمی، مشهد 1371ش؛ غلامرضا ثاقب حسین‌پور، «مرزهای خراسان با کشورهای همسایه»، تحقیقات جغرافیائی، سال 5، ش 3 (پاییز 1369)؛ رزم‌آرا؛ سلیمان صادقی، جغرافیای شهرستان بجنورد، مشهد 1373ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور: استان خراسان شمالی، شهرستان اسفراین، همان، شهرستان بجنورد، همان، شهرستان شیروان، همان، شهرستان مانه و سملقان، تهران :سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1384ش؛ مرکز آمار ایران،سالنامه آماری کشور 1385، تهران 1386ش؛ همو، سرشماری اجتماعی ـ اقتصادی عشایر کوچنده :1377 جمعیت عشایری دهستانها، کل کشور، تهران 1378ش؛ همو، نتایج تفصیلی سرشماری عمومی کشاورزی :1382 استان خراسان شمالی، تهران 1384ش؛ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه دوم خراسان، تهران 1363ش؛ نقشه جمهوری اسلامی ایران: براساس تقسیمات کشوری، مقیاس 000، 600، ،1:1تهران: گیتاشناسی، 1383ش؛ نقشه راهنمای استان خراسان شمالی، مقیاس 000، 637: 1، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1386ش؛James Baillie Fraser, A winter's journey (Tatar): from Constantinople to Tehran, London 1838, repr. New York 1973.