خدیجه بیگم

خدیجه بیگم، همسر کریم خان زند و عمه آقامحمدخان قاجار. او دختر فتحعلی خان قاجار* (متوفی 1139)، رئیس طایفه قاجار بود. از زندگی خدیجه بیگم تا پیش از ورودش به دربار کریم خان زند (حک : 1164ـ1193) اطلاعی در دست نیست، اما چگونگی رویدادهای تاریخی آن دوره، یعنی درگیریهای پدرش با نادرمیرزا (بعدها نادرشاه) که به کشته شدن فتحعلی خان منجر شد، فرار برادرش محمدحسن خان به دشت قبچاق، و سرانجام مرگ محمدحسن خان (در 1172) به هنگام جنگ با کریم خان، از زندگی پرتلاطم خدیجه بیگم حکایت دارد (رجوع کنید به هدایت، ج 8، ص 517ـ518، 559ـ560).

با مرگ محمدحسن خان، خانواده او را که در استرآباد ساکن بودند به دستور کریم خان به تهران بردند، اما خدیجه بیگم در استرآباد نزد محمدحسین خان بیگلربیگی ماند و پس از مرگ وی به حرم سرای کریم خان برده شد (غفاری کاشانی، ص110ـ111؛ هدایت، ج 9، ص 77ـ78).

هر چند در منابع تاریخی روشن نیست که خدیجه بیگم در چه زمانی به عقد کریم خان درآمد، به نظر می رسد که این ازدواج پس از کشته شدن محمدحسن خان صورت گرفته باشد (رجوع کنید به هدایت، ج 9، ص 78).

آقامحمدخان و برادرش، حسینقلی خان، نیز به دربار خان زند فرستاده شدند و از حمایت خدیجه بیگم برخوردار گردیدند (غفاری کاشانی، ص 111؛ هدایت، همانجا). خدیجه بیگم به زودی توانست موقعیت خود را در دربار تثبیت کند.

او در 1173، به هنگام سفر تفریحی بهاره کریم خان در ابهر، اطلاعاتی درباره رفتار ناشایست زنان حرم با برخی از درباریان به دست آورد و به اطلاع خان زند رساند. کریم خان پس از مشورت با همسر برادرش، زکی خان زند*، و صحت ادعای خدیجه بیگم، عاملان را به مجازات رساند (غفاری کاشانی، ص 131ـ 133). گرچه خدیجه بیگم از کریم خان فرزندی نداشت، حضور فعال او در حرم سرای زند نشان از نفوذ وی دارد (رجوع کنید به هدایت، ج9، ص 315).

خدیجه بیگم به واسطه سلیمان خان (پسر محمدخان قاجار، حاکم استرآباد) که طفلی بیش نبود، آقامحمدخان را در جریان رویدادهای دربار قرار می داد (بامداد، ج 2، ص 119). با وخیم شدن حال کریم خان که به سل مبتلا بود، خدیجه بیگم دریافت که سرداران زند برآن اند تا پس از مرگ کریم خان، آقامحمدخان را به قتل رسانند.

ازاین رو برادرزاده اش را که به بهانه شکار در خارج از شیراز بود، از ماجرا آگاه کرد. با مرگ کریم خان، آقامحمدخان با چهارده سوار به سوی استرآباد رفت (هدایت، ج 9، ص 127ـ 129؛ اعتمادالسلطنه، ج 1، ص 164).

از زندگی خدیجه بیگم پس از مرگ کریم خان اطلاعی در دست نیست. خدیجه بیگم را می توان از عوامل مؤثر در پایه گذاری سلطنت قاجار دانست، زیرا هوشیاری به موقع او سبب نجات جان بنیان گذار سلسله قاجار شد (رجوع کنید به هدایت؛ ذهنی، همان جاها).

منابع : محمدحسن بن علی اعتمادالسلطنه، خیرات حسان، چاپ سنگی ]تهران[ 1304ـ1307؛ مهدی بامداد، شرح حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران 1357ش؛ ابوالحسن غفاری کاشانی، گلشن مراد، چاپ غلامرضا طباطبائی مجد، تهران 1369ش؛ رضاقلی بن محمدهادی هدایت، ملحقات تاریخ روضة الصفای ناصری، در میرخواند، ج 8ـ10.