خدیجه

معرف

نخستین همسر پیامبر و نخستین زن مسلمان
متن

خدیجه، نخستین همسر پیامبر و نخستین زن مسلمان. پدرش خُوَیْلِد بن اسد بن عبدالعُزّی بن قُصَیِّ بن کِلاب و مادرش فاطمه، دختر زائده، است (ابن سعد، ج ۸، ص ۷ـ۸؛ زبیری، ص ۲۳۰؛ بلاذری، ج ۱، ص ۴۸۰). از دوران کودکی و نوجوانی او تا هنگام ازدواج با پیامبر و حتی بعد از آن، اطلاعات اندکی در دست است و بخشی از اخبار تاریخی درباره احوال ایشان نیز دستخوش دخل و تصرف قصه پردازان شده و با اسرائلیات درهم آمیخته است (رجوع کنید به ادامه مقاله).براساس اغلب منابع، وی قبل از ازدواج با حضرت محمد صلی اللّه علیه و آله و سلم، دو بار ازدواج کرده بود، ولی در ترتیب این ازدواجها اختلاف هست (رجوع کنید به ابن عبدالبرّ، ج ۴، ص ۱۸۱۷؛ طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۲۷۴؛ طبری، ص ۱۱؛ دمیاطی، ص ۳۲). برخی نیز به استناد شواهدی، ازدواجهای خدیجه پیش از وصلت با پیامبر را رد کرده اند (رجوع کنید به کوفی، ج ۱، ص ۶۴ـ۷۰؛ ابن شهر آشوب، ج ۱، ص ۱۳۸؛ عاملی، ج ۲، ص ۱۲۱ـ۱۲۹). طبق منابع، وی نخست با عتیق بن عایذبن عبداللّه بن عمربن مخزوم ازدواج کرد که از او صاحب یک دختر شد. پس از مرگ عتیق به همسری ابوهاله نباش بن زُرارة از بنی عمروبن تمیم که از هم پیمانان بنوعبدالدار بود، درآمد (رجوع کنید به ابن عساکر، ج ۳، ص۱۹۰؛ سلوی بالحاج صالح، ص ۲۹ـ۳۰؛ قس ابن سعد، ج ۸، ص ۱۴ـ۱۵ که ترتیب ازدواجها را برعکس ذکر کرده است). خدیجه از ابوهاله، صاحب پسرانی به نامهای حارث ، هند (ابن کلبی، ج ۱، ص ۲۷۹؛ ابن سعد، ج ۸، ص ۱۵؛ ابن حزم، ص ۳۲؛ دمیاطی، ص ۳۱)، طاهر و هاله (ابن کلبی، همانجا؛ سهیلی، ج ۲، ص ۲۴۶) و دختری به نام زینب (ابن حزم، همانجا؛ نویری، ج ۱۸، ص ۱۷۱) شد. در میان این فرزندان، هند مشهور است. بعدها هند در زمره صحابه رسول خدا در آمد و با صیفی بن امیه ازدواج کرد و اعقابش در مدینه به سبب انتساب به مادربزرگشان (خدیجه) به بنوطاهره معروف شدند (ابن سعد، ج ۱، ص ۴۲۲ـ۴۲۳؛ مصعب بن عبداللّه، ص ۳۳۳ـ۳۳۴؛ ابن حبیب، ص ۷۹؛ بلاذری، همانجا). وی در جنگ بدر حضور داشت و بعدها در جنگ جمل در کنار علی بن ابی طالب به شهادت رسید (ابن حجر عسقلانی، ج ۶، ص ۵۵۸). وی که نوجوانی خود را در خانه خدیجه گذرانده بود، تصویری کامل از خلق و خوی پیامبر در پاسخ به پرسش امام حسن علیه السلام ارائه کرده و از این رو «وصّاف النبّی» نامیده شده است (رجوع کنید به ابن سعد، همانجا؛ ابن بابویه، ص۸۰ـ۸۱؛ عبدالحمید محمود طهماز، ص ۵۳ـ۵۷؛ نیز رجوع کنید به «حِلْیَةُ رسول»، ص ۱۷۶ـ۱۸۴). در برخی گزارشهای دیگر که ترتیب ازدواج خدیجه و همسرانش به گونه ای دیگر آمده، گفته شده که خدیجه پس از وفات ابوهاله، به عقد پسرعمه خود، عتیق/ عُتیق بن عائذ درآمد (رجوع کنید به بلاذری؛ ابن عبدالبرّ، همانجاها) و از وی صاحب پسری به نام عبداللّه (عبدمناف) و دختری به نام هند شد. خدیجه پس از درگذشت شوهر دومش، عتیق بن عائذ (ابن اسحاق، همانجا) ازدواج نکرد و به تجارت پرداخت (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۸، ص ۱۶؛ سلوی بالحاج صالح، ص ۳۳ـ۳۹؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).در چگونگی همکاری و آشنایی حضرت محمد صلی اللّه علیه وآله وسلم ــکه در آن سالها حدود بیست سال داشت ــ با خدیجه، اختلاف هست. برخی آغاز روابط تجاری خدیجه و پیامبر اکرم را به توصیه و سفارش ابوطالب دانسته اند (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۱۲۹؛ بلاذری، ج ۱، ص۱۱۰). اما در خبری از ابن اسحاق (ص ۸۱ـ۸۲) آمده است که خدیجه از امانت داری و درستکاری حضرت محمد خبر داشت و چون تصمیم گرفته بود مال فراوانی را به تجارت اختصاص دهد، از او خواست تا به کاروانش بپیوندد و بیش از دیگران مزد بگیرد (نیز رجوع کنید به ابن هشام، ج ۱، ص ۱۹۹؛ ابن سعد، ج ۸، ص ۱۶؛ طبری، ص ۱۱ـ۱۲). حضرت محمد حداکثر پنج سفر تجاری، چهار سفر به یمن و یک سفر به شام، برای خدیجه انجام داد (حلبی، ج ۱، ص ۱۳۶). مهم ترین آنها، که به ازدواج آن دو منجر گردید، سفر تجاری شام بود و به دلیل اهمیتش اکثر منابع، تنها به ذکر آن سفر پرداخته و آن را ابتدای همکاری حضرت با خدیجه دانسته اند. ظاهرآ اولین سفر تجاری آن حضرت به بازار حُباشه، در تهامه، بوده (رجوع کنید به طبری، ص ۱۲؛ ابن سیدالناس، ج ۱، ص ۷۳) و سفر به شام دومین یا سومین سفر بوده است، چرا که حضرت سفری نیز به جُوَش، در یمن، کرد. به زعم حلبی (ج ۱، ص ۱۳۶) بازار حباشه همان جوش است و گویا این یک یا دو سفر برای آزمودن قدرت تجاری پیامبر بوده است.بعد از انعقاد قرارداد، ابتدا پیامبر با کارمزد دو قلوص (ماده شتر جوان؛ مَقریزی، ج ۱، ص ۹؛ حلبی، ج ۱، ص ۱۳۵) به همراه شریک تجاری خود سائب بن ابی سائب صَیفی بن عابد (مقریزی، ج ۱، ص ۸ـ۹؛ قس حلبی، همانجا؛ جوادعلی، ج ۷، ص ۴۰۷) و غلام خدیجه، میسره، عازم بازار حباشه شد و با موفقیت بازگشت. میسره اخبار شگفت انگیزی از این سفر به خدیجه داد و او برای اولین بار با رضایت ابوطالب، پیامبر را در رأس کاروانی بزرگ به شام تجهیز کرد (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۱۳۰؛ ابن سیدالناس، ج ۱، ص۷۰). پس از اتمام این سفر پرماجرا، که جزئیات آن در منابع اسلامی آمده است (رجوع کنید به ابن هشام، ج ۱، ص ۱۹۹ـ۲۰۰؛ ابن سعد، ج ۱، ص۱۳۰ـ۱۳۱؛ ابن اثیر، ج ۷، ص۹۰ـ۹۱؛ نیز رجوع کنید به طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۶۵ـ۶۷، به نقل از ابن اسحاق)، خدیجه به ایشان علاقه مند شد. دلایلی که برای ایجاد این علاقه در منابع اسلامی آمده است، عبارت اند از: از سفر تجاری پرسود پیامبر اکرم به شام؛ گزارش مَیْسره از اخبار شگفت انگیز این سفر (ابن هشام؛ ابن سعد، همانجاها)؛ مشاهده دو فرشته ای که به هنگام ورود به خانه خدیجه بر سر پیامبر سایه افکنده بودند (ابن هشام، ج ۱، ص ۲۰۳؛ ابن سعد، همانجا)؛ پیشگویی ورقة بن نوفل درباره ازدواج خدیجه با مردی از قریش که نبی قوم خواهد شد (مجلسی، ج ۱۶، ص ۲۳ـ۲۴)؛ پیشگویی مردی، در یک جشن زنانه که خدیجه نیز حضور داشت، از آمدن پیامبری و بشارت به اینکه هرکدام از آن زنان می تواند با او ازدواج کند (ابن سعد، ج ۸، ص ۱۵؛ مجلسی، ج ۱۶، ص ۴).آنچه در مصادر تاریخی درباره ازدواج خدیجه با پیامبر آمده، بیش از همه مبتنی بر روایات محمدبن اسحاق بن یسار (متوفی ۱۵۱)، و سپس محمدبن عمر واقدی (متوفی ۲۰۷)، و هشام بن سائب کلبی (متوفی ۲۰۴)، عمربن سعد کاتب واقدی (متوفی ۲۳۰) است. یکی از مصادر نقل این ازدواج کتاب الانوار ابوالحسن بکری است (ص ۱۳۷ـ۱۹۰). این کتاب دربردارنده گزارشهای تاریخیِ آمیخته با مطالب نادرست و غرائب بسیار است و از این رو محلّ استناد نیست و مجلسی نیز که برخی روایات آن کتاب را در بحارالانوار (ج ۱۶، ص ۲۰ـ۷۶) درج کرده، به غیرقابل اعتماد بودن و اشتمال آنها بر غرائب تأکید کرده است (دراین باره رجوع کنید به بکری*، ابوالحسن). در هر صورت، صرف نظر از روایت شاذ یعقوبی (ج ۲، ص۲۰) که ازدواج پیامبر با خدیجه را حاصل دیداری ناگهانی در صفا و مروه دانسته، در بیشتر منابع سفر تجاری به شام مقدمه اصلی این ازدواج ذکر شده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۱۳۱ـ۱۳۲؛ ابن حبیب، ص ۷۷؛ ابن اثیر، همانجا). خدیجه باتوجه به بیوگی و سالمندی در نهایت به وسیله میسره (مقریزی، ج ۱، ص۱۰) یا دوست خود نفیسه، دختر مُنیه (ابن سعد، ج ۱، ص ۱۳۱؛ دمیاطی، ص ۳۳؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۷، ص ۶۰۱ـ۶۰۲، به نقل از واقدی، ج ۸، ص ۱۴۳) یا شخصآ (ابن اسحاق، ص ۸۱ـ۸۲؛ ابن حبیب، ص ۷۸؛ مجلسی، ج ۱۶، ص ۵۳ـ۵۴) خواست خود را به اطلاع پیامبر رساند. پس از اینکه آن حضرت ماجرای خواستگاری را برای عموهای خود گفت، آنان از شنیدن این خبر شگفت زده شدند. آنان ابتدا صفّیه، دختر عبدالمطلب، عمه پیامبر را برای کسب اطلاع به خانه خدیجه فرستادند (مجلسی، ج ۱۶، ص ۵۷) و پس از اطمینان از حقیقت امر، در موعد مقرر به خانه خدیجه رفتند و او را از عمویش، عَمْرو بن اسد، خواستگاری کردند (ابن سعد، ج ۱، ص ۱۳۱ـ۱۳۲؛ ابن حبیب، همانجا؛ بلاذری، ج ۱، ص ۱۱۱؛ یعقوبی، همانجا). برخی بین عموهای حضرت تنها به نام حمزه اکتفا کرده اند (رجوع کنید به ابن اسحاق، ص ۸۲؛ ابن حبیب، همانجا؛ ابن سیدالناس، ج ۱، ص ۷۱)، در حالی که بیشتر منابع نماینده پیامبر و خواننده خطبه را ابوطالب ذکر کرده اند (رجوع کنید به یعقوبی، همانجا؛ طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۲۷۴؛ سهیلی، ج ۲، ص ۲۴۶؛ ابن ابی الحدید، ج ۱۴، ص۷۰). درباره وکیل خدیجه در این مراسم، اختلافهایی در منابع مشاهده می شود: ابن هشام (ج ۱، ص ۲۰۱) خویلدبن اسد، پدر خدیجه، و ابن اسحاق (همانجا) و ابن کلبی (ج ۱، ص ۸۷) عمویش عمروبن اسد، و ابن سیّدالناس (ج ۱، ص ۷۲). برادرش عمروبن خویلد را ذکر کرده اند. باتوجه به اینکه خویلدبن اسد در جنگ فِجار و به قولی قبل از آن درگذشته بود (ابن سعد، ج ۱، ص ۱۳۲؛ یعقوبی، ج ۲، ص ۲۱) حضور وی در این خواستگاری و اینکه خدیجه برای راضی کردن پدرش به این ازدواج او را مست کرده بود (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۱، ص ۱۳۲ـ۱۳۳؛ ابن حبیب، همانجا؛ یعقوبی، ج ۲، ص۲۰؛ مقریزی، ج ۱، ص۱۰ـ۱۱) مبنایی ندارد (نیز رجوع کنید به عبدالحمید محمود طهماز، ص ۳۲ـ۳۵).مراسم خواستگاری و عقد، دو ماه و ۲۵ روز بعد از سفر تجاری شام برگزار شد (مقریزی، ج ۱، ص ۹) و مهریه خدیجه مبلغ دوازده و نیم یا دوازده اوقیه (هر اوقیه معادل چهل درهم؛ بلاذری، همانجا) تعیین شد (رجوع کنید به مقریزی، ج۱، ص۱۰؛ ابن حبیب، ص ۷۹؛ مجلسی، ج ۱۶، ص۱۰، ۱۲؛ برای اقوال دیگر رجوع کنید به ابن هشام؛ مقریزی، همانجاها؛ مجلسی، ج ۱۶، ص۷۰). پس از برگزاری جشن ازدواج (رجوع کنید به مجلسی، ج ۱۶، ص۷۰ـ۷۶) این دو برای مدتی کوتاه در خانه حکیم بن حزام (رجوع کنید به ازرقی، ج ۲، ص ۲۵۱) سکنا گزیدند و سپس به خانه خدیجه (رجوع کنید بههمان، ج ۲، ص ۱۹۹) انتقال یافتند (نیز رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). در اکثر منابع، پیامبر را هنگام ازدواج ۲۵ ساله و خدیجه را چهل ساله دانسته اند. برخی نیز اقوال دیگری در باب سن خدیجه آورده اند (رجوع کنید به ابن سعد، ج ۸، ص ۱۷؛ ابن حبیب، همانجا؛ بلاذری، ج ۱، ص ۱۱۲؛ ابن عبدالبرّ، ج ۴، ص ۱۸۱۸). به هر حال به نظر می رسد که چهل سال سن تقریبی بوده و دلیل انتخاب این عدد آن است که چهل سالگی سن کمال و بلوغ عقلی محسوب می شود (نیز رجوع کنید به عبدالحمید محمود طهماز، ص ۳۵ـ۴۰).خدیجه پس از ازدواج با پیامبر، تمام داراییش را به وی بخشید (مجلسی، ج ۱۶، ص ۷۱، به نقل از بکری) و کارهای تجاری را نیز به او سپرد، حتی غلامان و کنیزان خود، از جمله میسره، را آزاد کرد (همان، ج ۱۶، ص ۵۲، به نقل از همو). حلیمه سعدیه*، دایه حضرت رسول، در ایام خشکسالی به منزل ایشان آمد. خدیجه برای تشکر از زحمات دایه همسرش وی را بسیار احترام کرد و چهل گوسفند و یک شتر نیز به او هدیه داد؛ ثوبیه، کنیز ابولهب، که نخستین بار به پیامبر شیر داده بود، از جمله کسانی بود که با آنان در ارتباط بود. خدیجه حتی برای جبران خدمت وی و کسب رضایت پیامبر بارها تلاش کرد تا او را از ابولهب بخرد و آزاد کند، ولی موفق نشد (بلاذری، ج ۱، ص ۱۰۸ـ ۱۰۹). زیدبن حارثه*، غلامی بود که خدیجه به پیامبر بخشید (ابن سعد، ج ۱، ص ۴۹۷) و حضرت نیز او را آزاد و پسر خوانده خویش کرد، و ازاین رو تا مدتها زیدبن محمد نامیده می شد (بلاذری، ج ۱، ص ۵۵۶ـ۵۵۹؛ ابن اثیر، ج ۲، ص ۳۳۵ـ ۳۳۶).در برخی گزارشهای تاریخی از آغاز وحی، ذکر شده است که پیامبر با تسلی خدیجه ــپس از آنکه خدیجه درخصوص نبوت پیامبر با پسرعموی خود به نام ورقه مشورت کردــ آرام گرفت (برای نمونه رجوع کنید به ابن اسحاق، ص ۱۳۲ـ۱۳۳؛ ابن هشام، ج ۱، ص ۲۵۲ـ۲۵۴؛ بلاذری، ج ۱، ص ۱۲۱ـ۱۲۲). سوای تردید در شخصیت تاریخی ورقه (رجوع کنید به عاملی، ج ۲، ص ۱۰۸ـ ۱۰۹) گزارشهای مذکور با احادیثِ معتبر ناسازگار است و ایرادات اساسی نیز به آن وارد شده است (رجوع کنید به نبوت خاصه*). خدیجه نخستین بانویی است که به پیامبر گروید (برای نمونه رجوع کنید به ابن سعد، ج ۳، ص ۲۱ که این مطلب را اجماع اهل سیره دانسته است، ج ۸، ص ۱۷؛ ابن عساکر، ج ۳، ص ۱۹۱؛ عبدالحمید محمود طهماز، ص۸۰ـ۸۲). همچنین بنابر گزارش ابن سعد (ج ۸، ص ۱۷ـ۱۸)، وی همراه پیامبر و علی علیه السلام در مسجدالحرام نماز می گزارد.در مرحله دعوت علنی، هرگاه پیامبر قریش را به اسلام و راه حق دعوت می کرد و آنان به وی بی توجهی می کردند و او را مسخره می کردند، خدیجه با سخنان مهرآمیزش وی را دلداری می داد (رجوع کنید به ابن هشام، همانجا؛ ابن عبدالبرّ، ج ۴، ص۱۸۲۰). در ایام محاصره اقتصادی بنی هاشم در شعب ابی طالب، خدیجه اموالش را در حمایت از پیامبر هزینه کرد (طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۱۲۵). به نظر عده ای از مفسران، آیه هشت سوره ضحی : «]ای پیامبر[ آیا تو را نیازمند نیافت پس بی نیاز و توانگر ساخت»، به این حمایتهای مالی خدیجه اشاره دارد (رجوع کنید به طبرسی، ۱۴۰۸؛ ابن جوزی، ذیل آیه). تأثیر حمایتهای مالی خدیجه به حدی بود که پیامبر، بعدها آن را ستود و فرمود: «هیچ ثروتی به اندازه ثروت خدیجه برایم سودمند نبود» (مجلسی، ج ۱۹، ص ۶۳). کمکهای ابوالعاص و حکیم بن حزام، خواهرزاده و برادرزاده خدیجه، به محاصره شدگان در شعب ابی طالب، در حالی که هنوز آن دو نفر اسلام نیاورده بودند، تنها به دلیل وجود خدیجه در میان آنان بود (رجوع کنید به ابن اسحاق، ص ۱۶۱؛ ابن هشام، ج ۱، ص ۳۷۹؛ طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۱۲۷).اندک زمانی پس از شکست محاصره اقتصادی، خدیجه، در ۶۵ سالگی در رمضان سال دهم بعثت (ابن سعد، ج ۸، ص ۱۸)، به فاصله سه روز بعد از وفات ابوطالب (مسعودی، ص ۲۳۲ـ ۲۳۳) درگذشت (بلاذری، ج ۱، ص۴۹۱ـ۴۹۲؛ ابن عبدالبرّ، ج ۴، ص۱۸۲۵). امّ ایمن، کنیز آزادشده پیامبراکرم، و امّ فضل او را غسل دادند (بلاذری، ج ۱، ص ۴۹۱) و پیامبر با دستان مبارکش وی را در قبرستان حَجون (قبرستان ابوطالب) بدون ادای نماز به خاک سپرد، چرا که هنوز نماز میت واجب نشده بود (ابن سعد، ج ۸، ص ۱۸ـ۱۹؛ بلاذری، همانجا). این مصیبت چنان بر پیامبر گران آمد که فرمود: «این روزها، بر این امت دو مصیبت وارد شده که نمی دانم به کدام یک از آن دو بی تاب ترم» (یعقوبی، ج ۲، ص۳۵)، ازاین رو آن سال عام الحزن نامیده شد (طبرسی، ۱۴۱۷، همانجا). قبر خدیجه پیوسته زیارتگاه مسلمانان بوده است ولی در سال ۱۳۴۳ وهابیون آن را ویران کردند (محسن امین، ص۵۵).در شماره و ترتیب فرزندان خدیجه از پیامبر، یعنی زینب، رقیه، امّ کلثوم، فاطمه (مصعب بن عبداللّه، ص ۲۱، ۲۳۱؛ ابن حبیب، ص ۵۲، ۷۹؛ بلاذری، ج ۱، ص۴۸۰، ۴۸۵ـ۴۸۷)، قاسم و عبداللّه (ابن کلبی، ج ۱، ص ۱۸؛ بلاذری، ج ۱، ص۴۸۰؛ یعقوبی، ج ۲، ص۲۰) اختلاف هست (طبری، ص ۱۱۹، ۱۲۷، ۱۳۰ـ۱۳۱؛ دمیاطی، ص ۳۴ـ۳۵). در برخی منابع از سه یا چهار پسر یاد شده که ظاهرآ القاب عبداللّه، یعنی طیب و طاهر، اسامی جداگانه ای در نظر گرفته شده اند (رجوع کنید به ابن اسحاق، ص ۲۴۵؛ طبرسی، ۱۴۱۷، ج ۱، ص ۲۷۵). عده ای (رجوع کنید به ابن حزم، ص ۳۹؛ ابن عبدالبرّ، ج ۴، ص ۱۸۱۸) زینب و برخی (رجوع کنید به ابن عبدالبرّ، ج ۴، ص ۱۸۱۸ـ۱۸۱۹؛ ابن اثیر، ج ۷، ص ۹۱) قاسم را اولین فرزند ایشان دانسته اند. در مورد دختران نیز ترتیب قابل قبولی ارائه نشده است. باتوجه به اینکه زینب در سی سالگی پیامبر متولد شده (نویری، ج ۱۸، ص ۲۱۸) به نظر می رسد بزرگ ترین فرزند حضرت بوده است و از آنجا که رقیه و امّ کلثوم پس از جدایی از پسران ابولهب یکی پس از دیگری به نکاح عثمان درآمدند (مصعب بن عبداللّه، ص ۲۲ـ۲۳؛ ابن حبیب، ص ۵۳؛ بلاذری، ج ۱، ص ۴۸۵ـ۴۸۶) ظاهرآ از حضرت فاطمه سلام اللّه علیها که در سال دوم یا پنجم بعد از بعثت متولد شد (رجوع کنید به شوشتری، ص ۸ـ۹)، بزرگ ترند. حسن امین (ج ۱، جزء۱، ص ۳۸) به نقل از آل یاسین به دلیل تشتت و اختلاف در اسناد تاریخی، جز فاطمه دختر دیگری برای خدیجه از پیامبر قائل نیست. این نظر را جعفر مرتضی عاملی در کتاب ربائب الرسول صلی اللّه علیه و آله: شبهات و ردود (قم ۱۳۸۶ش) و کتاب البنات ربائب: قل هاتوا برهانکم (قم ۱۳۸۶ش) با تفصیل بیشتری مورد تأکید قرار داده است. این نظر را ابوماذبن احمد در کتاب زینب و رقیه و ام کلثوم بنات رسول اللّه صلی اللّه علیه و آله و سلم لاربائبه (کویت ۲۰۰۷) و خلیفة عبید کلبانی عمانی در کتاب أولاد النبی و هل للنبی بنت غیرالزهراء (بیروت ۱۴۲۸/ ۲۰۰۷) مورد نقد قرار داده اند.فضائل. در فضیلت خدیجه و ارزش و احترام او نزد پیامبر و خویشان وی، سخنان زیادی وارد شده است. از این احادیث چنین برداشت می شود که خدیجه محبوب ترین زن ایشان بوده است (رجوع کنید به ابن اسحاق، ص ۲۴۴ـ۲۴۵؛ ابن عبدالبرّ، ج ۱، ص ۱۸۲۱ـ۱۸۲۳). بنابر حدیثی از پیامبر اسلام در تفسیر آیه ۴۲ آل عمران خطاب به امام علی علیه السلام، خدیجه یکی از چهار زن برتر دنیا بوده است (مجلسی، ج ۴۳، ص ۳۶؛ نیز رجوع کنید به ابن عبدالبرّ، ج ۴، ص ۱۸۲۱ـ۱۸۲۳). از عایشه روایت شده است که رسول خدا هرگاه گوسفندی قربانی می کرد از گوشت آن برای دوستان خدیجه می فرستاد (رجوع کنید به نَوَوی، ج ۸، جزء۱۵ـ۱۶، ص ۵۲ـ۵۳؛ ابن حجر عسقلانی، ج ۷، ص ۶۰۵). همچنین آورده اند که پیامبر خطاب به امام علی فرمود: «تو همسری چون فاطمه داری که من چنان همسری ندارم، تو مادرزنی چون خدیجه داری که من چنان مادرزنی ندارم» (مجلسی، ج۴۰، ص ۶۸). عایشه بارها گفته بود: «به هیچ یک از زنان پیامبر به اندازه خدیجه حسادت نورزیدم در حالی که هرگز او را ندیده بودم و این به سبب یادآوری بیش از حد او توسط پیامبر بود» (رجوع کنید به بخاری، ج ۴، ص۲۳۰؛ ترمذی، ج ۳، ص ۲۴۹؛ بلاذری، ج ۱، ص ۴۹۸؛ نووی، همانجا).مهر و محبت خدیجه به فرزندانش چنان بود که خاطره او تا نسلها در خاندان پیامبر اسلام برجای مانده بود و همواره از او به نیکی یاد می شد. امام حسین علیه السلام در واقعه عاشورا در کربلا در مقابل سپاه شام به مادربزرگش خدیجه فخر می ورزید که اولین زن مسلمان بود (مجلسی، ج ۴۴، ص ۳۱۸)؛ امام سجاد علیه السلام در خطبه اش در مجلس یزید در دمشق بعد از واقعه عاشورا، خود را فرزند بانوی بزرگ اسلام، خدیجه سلام اللّه علیها می دانست (همان، ج ۴۵، ص ۱۷۴)؛ همچنین زبیربن عوام در مباحثه ای با ابن عباس عمه اش خدیجه را مایه مباهات خویش می دانست (رجوع کنید به ابن ابی الحدید، ج ۹، ص ۳۲۵). نیز گفته شده خداوند به واسطه امین وحی، جبرئیل، بر او سلام فرستاده و او را گرامی داشته است (مجلسی، ج ۱۸، ص ۳۸۵؛ نیز رجوع کنید به ابن هشام، ج ۱، ص ۲۵۷؛ ابن عبدالبرّ، ج ۴، ص ۱۸۲۱).کتابهای فراوانی درباره خدیجه نوشته شده است. کهن ترین این آثار کتاب خدیجة و عَقِبِها و اَزْواجها نوشته ابوالحسن علی بن عبداللّه خدیجی است که ادعا داشته از نوادگان خدیجه از همسرش هاله است (نجاشی، ص ۲۶۶ـ۲۶۷). خدیجة أم المؤمنین: هی قصة دینیة تاریخیة نوشته زهران عیسوی افندی، نیز از آثار متأخر است (سرکیس، ج ۱، ستون۹۷۹).

منابع :آقابزرگ طهرانی؛ ابن ابی الحدید، شرح نهج البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره ۱۳۸۵ـ۱۳۸۷/ ۱۹۶۵ـ۱۹۶۷، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن اثیر، اسدالغابةفی معرفة الصحابة، چاپ عادل احمد رفاعی، بیروت ۱۴۱۷/ ۱۹۹۶؛ ابن اسحاق، کتاب السیر و المغازی، چاپ سهیل زکار، ]بی جا[: دارالفکر، ۱۳۹۸/ ۱۹۷۸، چاپ افست قم ۱۳۶۸ش؛ ابن بابویه، معانی الاخبار، چاپ علی اکبر غفاری، قم ۱۳۶۱ش؛ ابن جوزی، زادالمسیر فی علم التفسیر، چاپ محمدبن عبدالرحمان عبداللّه، بیروت ۱۴۰۷/ ۱۹۸۷؛ ابن حبیب، کتاب المُحَبَّر، چاپ ایلزه لیشتن اشتتر، حیدرآباد، دکن ۱۳۶۱/ ۱۹۴۲، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ ابن حجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲؛ ابن حزم، جوامع السیرة، و خمس رسائل اخری، چاپ احسان عباس و ناصرالدین اسد، ]قاهره ? ۱۹۵۰[؛ ابن سعد (بیروت)؛ ابن سیدالناس، السیرة النبویة، المسمی عیون الاثر فی فنون المغازی و الشمائل و السیر، بیروت ۱۴۰۶/ ۱۹۸۶؛ ابن شهر آشوب، مناقب آل ابی طالب، نجف ۱۹۵۶؛ ابن عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت ۱۴۱۲/ ۱۹۹۲؛ ابن عساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت ۱۴۱۵ـ۱۴۲۱/ ۱۹۹۵ـ ۲۰۰۱؛ ابن کلبی، جمهرة النسب لابن الکلبی، ج ۱، چاپ محمود فردوس عظم، قاهره ?] ۱۹۸۲[؛ ابن هشام، السیرة النبویة، چاپ مصطفی سقا، ابراهیم ابیاری، و عبدالحفیظ شلبی، بیروت: داراحیاء التراث العربی، ]بی تا.[؛ محمدبن عبداللّه ازرقی، اخبار مکة و ماجاء فیها من الآثار، چاپ رشدی صالح ملحس، بیروت ۱۴۰۳/ ۱۹۸۳، چاپ افست قم ۱۳۶۹ش؛ حسن امین، دائرة المعارف الاسلامیة الشیعیة، ج ۱، جزء۱، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱؛ محسن امین، تجدید کشف الارتیاب فی اتباع محمدبن عبدالوهاب، چاپ حسن امین، ]بیروت[ ۱۳۸۲/ ۱۹۶۲؛ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری،]چاپ محمد ذهنی افندی[، استانبول ۱۴۰۱/۱۹۸۱، چاپ افست بیروت ]بی تا.[؛ احمدبن عبداللّه بکری، الانوار فی مولدالنبی محمد «ص»، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۷؛ احمدبن یحیی بلاذری، انساب الاشراف، چاپ محمود فردوس عظم، دمشق ۱۹۹۶ـ۲۰۰۰؛ محمدبن عیسی ترمذی، سنن الترمذی، ج ۳، چاپ عبدالرحمان محمد عثمان، بیروت ۱۴۰۳؛ جوادعلی، المفصل فی تاریخ العرب قبل الاسلام، بیروت ۱۹۷۶ـ۱۹۷۸؛ علی بن ابراهیم حلبی، السیرة الحلبیة، بیروت ] ۱۳۳۰[، چاپ افست ]بی تا.[؛ «حِلْیَةُ رسول اللّه صلی اللّه علیه وآله وسلم بروایة الحسن و الحسین علیهماالسلام»، اعداد محمدرضا حسینی جلالی، علوم الحدیث، ش ۲۰ (رجب ـ ذیحجه ۱۴۲۷)؛ عبدالمؤمن بن خلف دمیاطی، کتاب نساء رسول اللّهصلی اللّه علیه وسلم و اولاده و من سالفه من قریش حلفائهم و غیرهم، چاپ فهمی سعد، بیروت ۱۴۰۹/ ۱۹۸۹؛ یوسف الیان سرکیس، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره ۱۳۴۶/ ۱۹۲۸، چاپ افست قم ۱۴۱۰؛ سلوی بالحاج صالح، دثّرینی... یا خدیجة :دراسة تحلیلیة لشخصیة خدیجة بنت خویلد، بیروت ۱۹۹۹؛ عبدالرحمان بن عبداللّه سهیلی، الروض الانف فی شرح السیرة النبویة لابن هشام، چاپ عبدالرحمان وکیل، قاهره ۱۳۸۷ـ۱۳۹۰/ ۱۹۶۷ـ۱۹۷۰، چاپ افست ۱۴۱۰/۱۹۹۰؛ محمدتقی شوشتری، رسالة فی تواریخ النبی و الآل علیهم السلام، در محمدتقی شوشتری، قاموس الرجال، ج ۱۲، قم ۱۴۲۴؛ فضل بن حسن طبرسی، الاعلام الوری باعلام الهدی، قم ۱۴۱۷؛ همو، مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، چاپ هاشم رسولی محلاتی و فضل اللّه یزدی طباطبائی، بیروت ۱۴۰۸/۱۹۸۸؛ احمدبن عبداللّه طبری، السَّمط الثَّمین فی مناقب اُمّهات المؤمنین، قاهره ]۱۴۰۲/ ۱۹۸۳[؛ جعفر مرتضی عاملی، الصحیح من سیرة النبی الاعظم (ص)، بیروت ۱۴۱۵/۱۹۹۵؛ عبدالحمید محمد طهماز، السیدة خدیجة ام المؤمنین و سبّاقة الخلق الی الاسلام، دمشق ۱۴۱۷/۱۹۹۶؛ علی بن احمد کوفی، کتاب الاستغاثة، ]بی جا: بی نا.، بی تا.[؛ مجلسی؛ مسعودی، التنبیه؛ مصعب بن عبداللّه، کتاب نسب قریش، چاپ لوی پرووانسال، قاهره ۱۹۵۳؛ احمدبن علی مَقریزی، امتاع الاسماع، ج ۱، چاپ محمود محمد شاکر، ]قاهره[: لجنة التألیف و الترجمة و النشر، ]بی تا.[؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم ۱۴۰۷؛ یحیی بن شرف نَوَوی، صحیح مسلم بشرح النووی، چاپ ابوعبدالرحمان عادل بن سعد، قاهره ] ۲۰۰۳[؛ احمدبن عبدالوهاب نویری، نهایة الارب فی فنون الارب، قاهره ] ۱۹۲۳[ـ۱۹۹۰؛ یعقوبی، تاریخ؛EI۲, s.v. "Khadidja" (by W. Montgomery Watt).

نظر شما
مولفان
گروه
رده موضوعی
جلد 15
تاریخ 93
وضعیت چاپ
  • چاپ شده