خدابخش کتابخانه (کتابخانه عمومی شرقی خدابخش)

خدابخش، کتابخانه (کتابخانه عمومی شرقی خدابخش)، از کتابخانه‌های معتبر هندوستان، در منطقه بانکیپورِ* شهر پتنه*، در ایالت بهار*. مؤسس آن خدابخش، کتابْدوستی برجسته از مسلمانانِ اهل سنّتِ هند بود. او در 1258/1842 (قس د. اسلام، چاپ دوم، ذیل «خدابخش» : 1824) در چپره در ایالت بهار متولد شد و تحصیلات دانشگاهی را در رشته حقوق در دانشگاه کلکته به پایان رساند. در 26 سالگی، در پتنه به وکالت مشغول شد و در این حرفه بسیار موفق بود. در 1312، به ریاست دادگاه عالی دربار نظامِ حیدرآباد منصوب شد و حکومت وقت انگلیس به پاس خدمات اجتماعی و عمومی‌اش القاب متعددی، از جمله خان‌بهادر، به وی اعطا کرد (صلاح‌الدین خدابخش، ص 8؛ سرکار، ص 58؛ شیروانی، ص 93؛ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص 392؛ د. اسلام، همانجا).خدابخش شیفته ادبیات و علوم اسلامی بود و علاقه به نسخه‌های خطی فارسی و عربی را از پدرش محمدبخش (1230ـ1293) به ارث برده بود. محمدبخش که وکیل مدافع دعاوی ایالت بهار بود، قسمت عمده درآمدش را صرفِ خرید و جمع‌آوری نسخ خطی می‌کرد. او بالغ بر 400، 1نسخه خطی گردآوری کرده است که هسته اصلی کتابخانه خدابخش را تشکیل می‌دهند (صلاح‌الدین خدابخش، ص 43؛ شیروانی، همانجا؛ تسبیحی، ص 295؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام، همانجا). خدابخش در مقاله‌ای درباره کتابخانه‌های اسلامی، از سپردن این کتابها به وی و تبدیل این گنجینه شخصی به کتابخانه‌ای عمومی به سفارش پدرش سخن گفته است (رجوع کنید به ص 14؛ نیز رجوع کنید به صلاح‌الدین خدابخش، ص 39).خدابخش خود نیز نسخه‌های نفیسی را از شامات، عربستان، ایران و به خصوص بیروت و قاهره جمع‌آوری کرد و به مجموعه پدرش افزود. آوازه خدابخش به عنوان خریدار منصف نسخه‌های خطی سراسر هند را فراگرفت. نقل شده است که یکی از کارکنان کتابخانه او چند جلد کتاب نفیس را دزدید و برای فروش به لاهور فرستاد، کتابفروش لاهوری نیز کتابها را به بهترین مشتری خود یعنی خدابخش داد (رجوع کنید به صلاح‌الدین خدابخش، ص 40؛ شیروانی، ص 94). او به توسعه مجموعه خود ادامه داد تا شمار نسخه‌های خطی به چهار هزار و کتابهای چاپی به 500 ،2جلد رسید و سر چارلز الیوت، معاون استاندار بنگال و بهار، کتابخانه را با نام کتابخانه عمومی شرقی، رسمآ در 25 ربیع‌الاول 1308 برای استفاده عموم گشود. این کتابخانه به‌رغم نظر خدابخش، به نام او شهرت یافت (صلاح‌الدین خدابخش، ص 42؛ سرکار، ص 59؛ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، همانجا؛ نیز رجوع کنید به شیروانی، ص 93؛ د. اسلام، همانجا).خدابخش در 1326 درگذشت و در محوطه کتابخانه‌اش به خاک سپرده شد (سرکار، ص 58، 60؛ د.اسلام، همانجا). او در شروط و اسناد وقف کتابخانه (تنظیم شده در 1309) والی ایالت بهار را متولی کتابخانه قرار داد، اما در 1341ش/ 1962 حکومت بهار اداره کتابخانه را به هیئتی به ریاست والی بهار واگذر کرد. در این هیئت، چهار نماینده از دولت هند، چهار نماینده از حکومت بهار و همچنین یک تن از خانواده خدابخش شرکت داشتند (شیروانی، ص 95؛ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص 394).در 1321/1903 لرد کرزن، نایب‌السلطنه هند، در بازدید از کتابخانه عمیقآ تحت‌تأثیر گنجینه ادبی آنجا قرار گرفت و دستور داد ساختمان جدیدی برای آن ساخته شود و برای حفاظت صحیح نسخه‌های خطی طرحهایی تهیه گردد. وی دنیسن راس، مستشرق معروف بریتانیایی، را مأمور تدوین فهرستی برای این کتابخانه کرد (د. اسلام، همانجا؛ نیز رجوع کنید به صلاح‌الدین خدابخش، ص 48ـ49؛ بانکیپور*). نخستین ساختمان جدید این کتابخانه در 1314ـ1317ش/ 1935ـ1938 بنا شد ()سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، ج 1، ص 407).فهرستهای بسیاری از نسخه‌های خطی کتابخانه خدابخش تهیه و چاپ شده است. در این میان، دو فهرست معتبر به نامهای مفتاح‌الکنوزالخفیة برای نسخه‌های خطی عربی و مرآة‌العلوم برای نسخه‌های خطی فارسی، شاخص به شمار می‌آیند (برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به سزگین، ص 327ـ329؛ حسن، ص 252ـ253؛ تسبیحی، ص 295ـ296؛ نفیسی، ص 49ـ50). همچنین، نخستین )فهرست کتابهای چاپی اروپایی‌زبانِ کتابخانه عمومی شرقی خدابخش( در 1336 تنظیم و چاپ شد. این کتابخانه فصلنامه‌ای با عنوان خدابخش لائبریری جرنل(مجله کتابخانه خدابخش) به‌زبان اردو منتشر می‌کند که مقالاتی به زبانهای عربی، فارسی و انگلیسی نیز در آن چاپ می‌شود.آثار این کتابخانه در موضوعهای گوناگون از جمله کلام، فقه، اخلاق، فلسفه، تصوف، تاریخ، ادبیات، طب، ریاضیات، موسیقی و نقاشی پرشمار است (رجوع کنید به حسن، ص 252؛ شیروانی، ص 94؛ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص 392). این مجموعه افزون بر 000 ،21نسخه خطی به زبانهای عربی، فارسی، اردو، پشتو، پالی، ترکی، هندی و سنسکریت، بیش از 000 ،250جلد کتاب چاپی، 000 ،37جلد مجله صحافی شده، و 600 ،1نوار صوتی و تصویری دارد ()جهان آموزش 2002(، ص 737؛ کتابخانه عمومی شرقی خدابخش، 2009). همچنین، حدود دویست نسخه خطی که از برگ درخت خرما تهیه شده‌اند و نیز هفتصد تابلوی نفیس نقاشی در آنجا نگهداری می‌شوند (شیروانی، همانجا؛ تسبیحی، ص 295). نسخه‌های خطی و نفیس کتابخانه اغلب به کتابخانه حکمرانان بابری (حک : 932ـ1274) متعلق‌اند که پس از سقوط پادشاهیِ بابری به این کتابخانه منتقل شده‌اند (شیروانی، همانجا).برخی از نسخه‌های مهم این کتابخانه عبارت‌اند از: نسخه بسیار کهنی از قرآن به خط کوفی، که آن را نسخه‌برداری از روی مصحف عبداللّه‌بن مسعود دانسته‌اند؛ نسخه بسیار قدیم از صحیح مسلم؛ و نسخه واحدی از کتاب سیرت فیروزشاهی (رجوع کنید به )سیری جهانی در دستنویسهای اسلامی(، ج 1، ص 407ـ 408) که مورد نخست، بنابر آگاهیهای امروز درباره نسخ کهن قرآنی بعید می‌نماید. برخی از نسخه‌های نفیس این کتابخانه نیز اینهاست: چندین قرآن مُذّهب به قلم خطاطان معروف، از جمله قرآنی با خط یاقوت مستعصمی* (متوفی 698)، نوشته شده در 668 به سه خط نسخ، ریحان و ثلث (رجوع کنید به اوکانر، ص 33؛ حسن، همانجا؛ شیروانی، ص 95)؛ شاهنامه فردوسی که در 942 به خط نستعلیق نوشته شده و شامل چندین نگاره زیباست (رجوع کنید به اوکانر، ص 40؛ شهریار نقوی، ص 107)؛ دیوان حافظ، نوشته شده در قرن نهم هجری به خط نستعلیق، همراه با یادداشتهایی به قلم همایون (حک : 937ـ963) و جهانگیر (حک:1014ـ1037)، پادشاهان بابری هند (رجوع کنید به شیروانی، همانجا؛ شهریار نقوی، ص 106)؛ پادشاه‌نامه، نوشته محمد امین به خط نستعلیق، شامل تاریخ زندگی شاه‌جهان (حک : 1037ـ1068)، پادشاه بابری هند، دارای حواشی مذهّب و تزیینات زیبا در هر صفحه (رجوع کنید به شیروانی، همانجا؛ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، ص 393؛ برای فهرستی از با ارزش‌ترین نسخه‌های خطی فارسی این کتابخانه رجوع کنید به اوکانر، ص 36ـ46، 66ـ74 و برای آگاهی از مهم‌ترین نسخه‌های خطی عربیِ آنجا رجوع کنید به همان، ص 47ـ64، 75ـ92؛ صلاح‌الدین خدابخش، ص 44 به بعد).کتابخانه خدابخش در زمینه همکاری بین‌المللی و منطقه‌ای در جنوب آسیا نقش عمده‌ای دارد. این کتابخانه از طریق همایشهای منطقه‌ای درخصوص نسخه‌های خطی مرتبط با تصوف، طب یونانی، تاریخ هند، مطالعات قرآنی و ادیان هندی، توجه هند، پاکستان، بنگلادش و دیگر کشورهای جنوب آسیا را به خود جلب کرده است. هدف این کتابخانه از برگزاری این همایشها ایجاد و گسترش فرهنگ علمی و دانشگاهی در بین ملل جنوب آسیاست (شاهرضایی، ص 105ـ106). اولین همایش در 1363ش/1984 با موضوع طب یونانی برگزار شد و دومین همایش در 1364ش/1985 به نسخه‌های خطی تصوف اختصاص داشت. همایش سوم، با همکاری بنیاد اسلامی همدرد، در 1364ش/ فوریه 1986 در پتنه و دهلی برگزار شد. همایش چهارم در 1367ش/ 1988 درخصوص نسخه‌های خطی تاریخی میانه هند بود و همایش پنجم به موضوعات قرآنی اختصاص داشت که از 3 تا 7 اسفند 1367/ 22ـ26 فوریه 1989 در پتنه برگزار شد. همایش بین‌المللی ادیان هندی (مانند هندوئیسم، جاینیسم، بودیسم و سیکیسم) نیز از 3 تا 5 دی 1373/ 24ـ26 دسامبر 1994 در دهلی‌نو برگزار گردید (همان، ص 106ـ107).کتابخانه خدابخش علاوه بر برگزاری همایش، سخنرانیهای سالیانه‌ای در زمینه مطالعات تاریخی، زبان اردو، فارسی، عربی و مطالعات اسلامی ترتیب داده است. از اقدامات دیگر این کتابخانه، ترجمه آثار مهم به زبانهای اردو، هندی، انگلیسی و کشمیری و غیره است (همان، ص 107ـ108).منابع :غلامحسین تسبیحی، نگرشی جامع بر جهان کتابشناسی‌های ایران، تبریز 1365ش؛ هادی حسن، مجموعه مقالات هادی حسن، تهران 1373ش؛ فؤاد سزگین، کتابخانه‌ها و مجموعه‌های نسخه‌های خطی عربی در جهان، ترجمه، تنظیم و فهرستها از چنگیز پهلوان، ]تهران[ 1366ش؛ بدرالساداتشاهرضایی، «آشنایی با کتابخانه خدابخش»، آینه میرات، سال 5، ش 1 (تابستان 1381)؛ سید باحیدر شهریار نقوی، «کتابخانه‌ها و نسخ خطی فارسی در شبه قاره هند و پاکستان»، معارف اسلامی، ش 9 (شهریور 1348)؛ شیروانی، «کتابخانه خدابخش: گنجینه نوادر علوم اسلامی»، آریانا، سال 30، ش 1 (دلو و حوت 1350)؛ «کتابخانه عمومی اوریانتال خدابخش»، وحید، سال 8، ش 3 (اسفند 1349)؛ سعید نفیسی، «کتابهای مهم کتابخانه ریاست رامپور»، پیام‌نو، سال 4، ش 9 (فروردین 1330)؛EI2, s.v. Khuda Bakhsh(by Sh. Inayatullah); Khuda Bakhsh, "The Islamic libraries", Khuda Bakhsh Library journal, no.6 (1978); Khuda Bakhsh Oriental Pubic Library. Retrieved Oct.14, 2009, from http:// www. kblibrary. bih. nic. in/ Collection. htm; Vincent Clarence Scott O'connor, An Eastern library: an introduction to the Khuda Bakhsh Oriental Public Library, Patna 1985; Salahuddin Khuda Bakhsh, "My father: his life and reminiscences", in Khuda Bakhsh, Patna: Khuda Bakhsh Oriental Pubilc Library, 1991; Jadu Nath Sarkar, "Khuda Bakhsh, the Indian Bodley life and character", in ibid; The World of learning 2002, 52nd ed., London: Europa Publications, 2007; World survey of Islamic manuscripts, ed. Geoffrey Roper, London: Al-Furqan Islamic Heritage Foundation, 1992-1994.