ختم قرآن

ختم قرآن، قرائت قرآن از ابتدا تا انتها با آدابی خاص. در فرهنگ اسلامی فضائل بسیاری برای ختم قرآن ذکر شده‌است؛ از جمله این که ختم‌کننده قرآن، گویی نبوت را میان دو پهلوی خود (یعنی در قلبش) جای داده است، اگرچه به وی وحی نمی‌شود. او یک دعای مستجاب دارد و درختی در بهشت نصیبش می‌گردد (کلینی، ج 2، ص611؛ متقی، ج 1، ص 538؛ مجلسی، 1403، ج 89، ص 204).اصطلاح ختم قرآن به دوران پیامبر اکرم بازمی‌گردد (رجوع کنید به عاملی، ص 71ـ74) که براساس حدیثی نبوی (رجوع کنید به کلینی، ج 2، ص 613؛ نیز رجوع کنید به همان، ج 2، ص 611؛ مجلسی، 1363ش، ج 12، ص 497ـ498)، ختم قرآن برای افراد مختلف بسته به میزان آموخته‌های آنان از قرآن مفهومی متغیر داشته است. همچنین مسئله زمان لازم برای ختم قرآن مورد بحث بوده است. برخی از صحابه بر ختمهای مکرر در کمترین زمان اصرار داشته‌اند اما براساس روایات، ختم قرآن در کمتر از سه روز یا یک هفته ممدوح نیست (رجوع کنید به احمدبن‌حنبل، ج 10، ص 24؛ ابوداوود، ج 2، ص 54ـ56؛ کلینی، ج 2، ص 618ـ619؛ متقی، ج 1، ص 606)، از آن رو که در سنّت اسلامی به ترتیل* و تبیین آیات قرآن بیش از تکرار و تعدد تلاوت آیات توجه شده است (رجوع کنید به کلینی، ج 2، ص 614؛ متقی، ج 1، ص 538ـ539). از پیامبر اکرم نقل شده کسی که در کمتر از سه روز قرآن را ختم کند به فهم آیات دست نمی‌یابد (رجوع کنید به دارمی، ج 1، ص 350؛ متقی، ج 1، ص 614) و چنین قرائتی به خواندن شتابزده و بی‌توجه آیات می‌انجامد (رجوع کنید به کلینی، ج 2، ص 617). در حدیثی از امام رضا علیه‌السلام آمده است با اینکه می‌توانم قرآن را در کمتر از سه روز ختم کنم، این کار را نمی‌کنم تا قرائتم بدون تدبر نباشد (رجوع کنید به بهاءالدین اربلی، ج 3، ص 110؛ مجلسی، 1403، همانجا). در عین حال، سی تا چهل بار ختم قرآن در ماه رمضان به گونه‌ای ویژه مجاز دانسته شده است (رجوع کنید به کلینی، ج 2، ص 618؛ مفید، ص 312).در برخی از گزارشها، نقلهای خارق‌العاده‌ای از ختم قرآن افراد مختلف ذکر شده که از آن جمله ختم قرآن در یک شبانه‌روز، یک نماز و یک رکوع است (برای شماری از این گزارشها و نقد آنها رجوع کنید به امینی، ج 5، ص 33ـ41). غزالی (ج 1، ص 366) معتقد است برای عابدان و سالکانِ عملی شایسته نیست که کمتر از دو ختم قرآن در هفته داشته باشد اما سالکان قلبی و نیز مشتغلان به نشر علم می‌توانند هفته‌ای یک ختم داشته باشند و افراد اهل تأمل و تفکر می‌توانند قرآن را در یک ماه ختم کنند تا تأمل و تدبر لازم را در آیات داشته باشند. وی در ادامه، طریقه تقسیم‌بندی سوره‌ها را متناسب با هریک از این روشهای ختم قرآن تشریح کرده است (رجوع کنید به ج 1، ص 366ـ367).در روایات، سه بار تلاوت سوره توحید همانند ختم قرآن و از این‌رو، این سوره معادل ثلث قرآن دانسته شده است (رجوع کنید به ابن‌بابویه، 1417، ص 86؛ فتال نیشابوری، ص 281؛ سیوطی، ج 1، ص 385). همچنین ثواب تلاوت یک آیه در ماه رمضان معادل ختم قرآن در ماههای دیگر قلمداد شده است (رجوع کنید به ابن‌بابویه، 1363ش، ج 1، ص 296؛ فتال نیشابوری، ص 346). ختم قرآن در مدت اقامت در مکه برای حاجیان مورد تأکید قرار گرفته و در روایت است کسی که در مکه قرآن را ختم کند تا پیش از مرگ، رسول اکرم و نیز جایگاه خود را در بهشت می‌بیند (رجوع کنید به کلینی، ج 2، ص 612؛ خلخالی، ج 5، ص 508؛ روحانی، ص 235).ختم قرآن آداب ویژه‌ای دارد از جمله ختم قرآن در روز جمعه (رجوع کنید به طوسی، ص 322)؛ روزه‌داری در روز ختم قرآن (نووی، ج 2، ص 168)؛ و اینکه فرد پس از هر ختم قرآن، حتی اگر قصد ختم مجدد هم ندارد سوره فاتحه و پنج آیه نخست سوره بقره را قرائت و ختم قرآن را به فتح قرآن متصل کند (کلینی، ج 2، ص 605؛ ابن‌بابویه، 1368ش، ص 102؛ متقی، ج 1، ص 607ـ608؛ مازندرانی، ج 11، ص 28).حضور در مجلس فتح قرآن به حاضر شدن در صحنه یکی از فتوحات اسلامی و حضور در مجلس ختم قرآن به حضور در هنگام تقسیم غنایم همانند شده است (رجوع کنید به متقی، ج 1، ص 541ـ543). همچنین توصیه شده که ختم‌کننده قرآن آخرین سوره‌های قرآن را در میان خانواده، فرزندان و دوستان قرائت و برای آنها دعا کند چون دعای ختم‌کننده قرآن مستجاب است (رجوع کنید به دارمی، ج 2، ص 468ـ469؛ ابن‌قدامه، ج 1، ص 803؛ هیثمی، ج 7، ص 172؛ سیوطی، ج 1، ص 382).دعاهایی برای ختم قرآن از معصومین علیهم‌السلام نقل شده (رجوع کنید به طوسی، ص 323ـ324) که دعای امام سجاد علیه‌السلام (رجوع کنید به الصحیفة السجادیة، ص 457ـ461) از جامع‌ترین و مشهورترین آنهاست (برای مجموعه‌ای از دعاهای ختم قرآن رجوع کنید به نوری، ج 4، ص 377ـ382؛ صدیق عبدالفتاح، ص 22ـ223).در مراسم ترحیم تازه درگذشتگان، قرآن را به پاره‌های سی یا شصت‌گانه تقسیم می‌کنند و هریک از شرکت‌کنندگان یک پاره از آن را قرائت می‌کند که در مجموع یک یا چند ختم قرآن صورت می‌گیرد. به این مراسم مجلس ختم یا تختیمه می‌گویند (رجوع کنید به ترحیم*، مجلس).منابع :ابن‌بابویه، الامالی، قم 1417؛ همو، ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، قم 1368ش؛ همو، عیون اخبارالرضا، چاپ مهدی لاجوردی، قم 1363ش؛ ابن‌قدامه، المغنی، بیروت ] 1347[، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ سلیمان‌بن اشعث ابوداوود، سنن ابی‌داود، چاپ محمد محیی‌الدین عبدالحمید، ]قاهره، بی‌تا.[، چاپ افست ]بیروت، بی‌تا.[؛ احمدبن‌حنبل، المسند، چاپ احمد محمد شاکر، ج10، ]قاهره [1392/1972؛ عبدالحسین امینی، الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، ج 5، بیروت 1387/1967؛ علی‌بن حسین بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة، بیروت 1405/1985؛ رضا خلخالی، معتمد العروة الوثقی، محاضرات آیت‌اللّه خویی، قم 1405ـ1410؛ عبداللّه‌بن عبدالرحمان دارمی، سنن الدارمی، چاپ محمد احمد دهمان، دمشق 1349؛ محمد روحانی، مناسک الحج، قم: مؤسسة المنار، ]بی‌تا.[؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الاتقان فی علوم القرآن، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، ]قاهره 1967[، چاپ افست قم 1363ش؛ صدیق عبدالفتاح، جوامع دعاء ختم القرآن الکریم، قاهره 2001؛ محمدبن حسن طوسی، مصباح المتهجّد، بیروت 1411/1991؛ جعفرمرتضی عاملی، حقائق هامّة حول‌القرآن الکریم، قم 1410؛ علی‌بن حسین (ع)، امام چهارم، الصحیفة السجادیة، چاپ محمدجواد حسینی جلالی، قم 1380ش؛ محمدبن محمد غزالی، احیاء علوم‌الدین، بیروت 1412/1992؛ محمدبن حسن فتال نیشابوری، روضة‌الواعظین، چاپ محمدمهدی خرسان، قم ]بی‌تا.[؛ کلینی؛ محمدصالح‌بن احمد مازندرانی، شرح اصول‌الکافی، مع تعالیق ابوالحسن شعرانی، چاپ علی عاشور، بیروت 1421/2000؛ علی‌بن حسام‌الدین متقی، کنزالعُمّال فی سننالاقوال و الافعال، چاپ بکری حیّانی و صفوة سقا، بیروت 1409/1989؛ محمدباقربن محمدتقی مجلسی، بحارالانوار، بیروت 1403/1983؛ همو، مرآة العقول فی شرح اخبار آل‌الرسول، ج 12، چاپ جعفر حسینی، تهران 1363ش؛ محمدبن محمد مفید، المُقْنِعَة، قم 1410؛ حسین‌بن محمدتقی نوری، مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم 1407ـ1408؛ یحیی‌بن شرف نووی، المجموع: شرح المُهَذّب، بیروت : دارالفکر، ]بی‌تا.[؛ علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع الزوائد و منبع‌الفوائد، بیروت 1408/1988.