خانه خدا

خانه خدا، فیلمی مستند از مراسم حج که زمینه‌ساز جذب مخاطبان جدید برای سینمای ایران شد. این فیلم 96 دقیقه‌ای، که به طریقه 35 میلیمتری رنگی فیلم‌برداری و در 1345ش ساخته شد (تهامی‌نژاد، ص 66؛ فراهانی، 2009) و در رمضان همان سال به نمایش درآمد (آل‌احمد، کتاب4، ص 2029)، برگزاری مراحل مقدّماتی و مناسک حج تمتعِ زائران ایرانی و غیرایرانی را نمایش می‌داد. تا پیش از این فیلم، تصویر خانه خدا تنها در دو فیلم مستند ایرانی ثبت شده بود، یکی در سفرنامه برادران امیدوار و دیگری فیلمی به کارگردانی محمدعلی ایثاری که انگیزه ساخت فیلم خانه خدا بود (فراهانی، 2009). درباره روند ساخت خانه خدا که با اجازه ملک‌سعود، پادشاه عربستان سعودی، انجام شده بود (تهامی‌نژاد، ص 6)، روایتهای گوناگونی وجود دارد. براساس تحقیقات مبتنی بر اظهارات عوامل فیلم و بدون اکتفا به عنوان‌بندی آن، ابوالقاسم رضایی (1293ـ1375ش)، فرزند میرزاابراهیم خان صحاف‌باشی از اولین مؤسسان سالن سینما در ایران، تهیه و کارگردانی (نه با تعریف رایج) این اثر را به عهده داشت (رجوع کنید به بهارلو، ذیل «رضایی، ابوالقاسم»؛ سیدمحمدی، ص140) و جلال مقدّم (1308ـ1375ش) مشاور او بود (امید، ج 1، ص 395)، که به گفته ابراهیم گلستان (ص220) فقط در تهیه مقدّمات و اجازه سفر به عربستان نقش داشت (قس شاهرخ گلستان، ص 121، که جلال مقدّم را کارگردان این فیلم دانسته است). رضایی که پیشتر فیلم‌بردار و تدوینگر شماری آثار سینمایی بود (سیدمحمدی، ص141)، مدتی مدیریت استودیوی ایران فیلم را برعهده داشت و خانه خدا محصول همین استودیوست (بهارلو، همانجا؛ تهامی‌نژاد، ص 66).ویژگی بارز و مؤثر این فیلم به گروه فیلم‌برداری حرفه‌ای آن باز می‌گردد که حاصل انتخاب هوشمندانه رضایی است. گروه فیلم‌برداری را احمد شیرازی، نعمت حقیقی، محمدعلی ایثاری و عباس دستمالچی تشکیل می‌دادند (تهامی‌نژاد، همانجا). احمد شیرازی و نعمت حقیقی به لحاظ درک بصری و شناخت از صحنه‌بندی (میزانسن)، قاب‌بندی، ترکیب‌بندی (کمپوزیسیون)، نوع حرکات دوربین و شیوه برخورد با مکان (لوکیشن)های واقعی و زائران، بخشی از کارگردانی را هنگام فیلم‌برداری عهده‌دار بودند. حضور این دو و تقسیم کار میان آنان و دو همکارشان خوراک تصویریِ مناسب و کاملی از مراحل مختلف مراسم حج فراهم ساخت که تدوینگر از آن برای شکل‌دهی یک فیلم مستند گزارشی، آمیخته با جذابیتهای بصری، استفاده فراوان کرد.گویندگان (راویان) فیلم به زبان فارسی، اسداللّه پیمان و محمود سعادت و قاری قرآن حمزه ریحانی بودند. گفتار فیلم بعدآ به انگلیسی ترجمه شد و شرکت آشوقا فیلم آن را به بیشتر کشورهای مسلمان فروخت. این فیلم نخستین فیلم ایرانی بود که تا این حد به بازار خارجی راه یافت (امید، همانجا). علی بهاری خواننده، خوشدل تهرانی تنظیم‌کننده اشعار، عزیز رشکی عکاس و عباس مظاهری سازنده عنوان‌بندی، طراح پوستر و نقش آگهی (پلاکارد) فیلم بودند.از رخدادهای هم‌زمان با نمایش عمومی این اثر، حمله جوان مذهبی تندرویی به ابوالقاسم رضایی در حیاط استودیو ایران بود که پس از آن، رضایی برای همیشه ایران را ترک گفت (تهامی‌نژاد، ص 67؛ شاهرخ‌گلستان، ص 122).این اثر در اوضاعی که سینمای رؤیاپرداز با اتکا به آثار ملودرام و کمدیهای سطحی یکه‌تاز بود، توانست کسانی را که به‌لحاظ ریشه‌ها و عقاید سنّتی و مذهبی و باتوجه وضع و فضای سینمای آن دوره، با آن میانه خوبی نداشتند، به سالنهای نمایش فیلم بکشاند. چنان‌که برخی که سینما رفتن را گناه می‌دانستند، با خانواده به دیدن آن رفتند (رجوع کنید به تهامی‌نژاد، همانجا)، گرچه انگیزه‌های سودجویانه برای به‌دست آوردن بازار دست‌نخورده تماشاگران مذهبی نیز از جمله اهداف سازندگان آن بود (مهرابی، ص 115). گزارش جلال آل‌احمد از اکران فیلم تأمل برانگیز است (رجوع کنید به کتاب 4، ص 2029). این فیلم برنامه افتتاحیه نخستین سالن سینمای شهر مذهبی قم در آذر 1348 بود (کشانی، ص 129). شاید تنها فیلمی که پس از خانه خدا توانست نگاه منفی به سینما را منتفی سازد، محمد رسول‌اللّه ساخته مصطفی عقاد* باشد.خانه خدا در هفتادوششمین نشست کانون فیلم معناگرا (15 آذر 1387) در تهران نیز به نمایش درآمد (فراهانی، 2009).منابع :جلال آل‌احمد، ادب و هنر امروز ایران: مجموعه مقالات، 1348ـ1324ه .ش، پژوهش و ویرایش مصطفی زمانی‌نیا، تهران 1373ش؛ جمال امید، تاریخ سینمای ایران، ج 1، تهران 1374ش؛ عباس بهارلو (غلام حیدری)، دانشنامه سینمای ایران، تهران 1383ش؛ محمد تهامی‌نژاد، سینمای مستند ایران، عرصه تفاوتها، تهران 1381ش؛ مرتضی سیدمحمدی، فرهنگ کارگردانهای سینمای ایران: 1375ـ 1309، تهران 1376ش؛ مهرداد فراهانی، «کارگردان فیلم مستند خانه خدا ابوالقاسم رضایی است نه جلال مقدم»، پیک مستند.Retrieved Jun.21, 2009, from http://www.peykemostanad. com/1387/MF-Khaneh%20Khoda.htm;علی‌اصغر کشانی، فرآیند تعامل سینمای ایران و حکومت پهلوی، تهران 1386ش؛ ابراهیم گلستان، نوشتن با دوربین: رو در رو با ابراهیم گلستان، ]مصاحبه‌کننده[: پرویز جاهد، تهران 1384ش؛ شاهرخ گلستان، فانوس خیال: سرگذشت سینمای ایران از آغاز تا پیروزی انقلاب اسلامی به روایت بی.بی.سی، تهران 1374ش؛ مسعود مهرابی، تاریخ سینمای ایران: از آغاز تا سال 1357، ]تهران[ 1365ش.