خانجیچ محمد (یا خانجی)

خانجیچ، محمد (یا خانجی)، از علمای اسلامی ]بوسنیایی[ در دوره معاصر. او در آذر 1285 (ذیقعده 1324)/ دسامبر 1906 در سرایْ بوسنه (سارایوو) متولد شد. پدرش، محمدآقا، از افراد سرشناس خاندان خانجیچ بود. محمد پس از اتمام تحصیلات مقدماتی در سرای‌بوسنه، در 1305ش/ 1926 دوره مدرسه عالی الهیات (شریعَتسکا گیمنازیا) را به پایان برد. در همان سال، وارد دانشگاه الازهر قاهره و در 1310ش/ 1931 فارغ‌التحصیل شد و در معیت پدرش فریضه حج را به‌جا آورد و سپس به سرای بوسنه برگشت. در سال بعد، در مدرسه ]علوم دینی [غازی خسروبیگ، به عنوان مدرّس کارآموز و با سمت رئیس هیئت اداری آغاز به کار کرد. خانجیچ تا 1316ش/ 1937 در این سمت باقی بود و سپس کتابدار اول کتابخانه خسروپاشا و در پی آن، رئیس همان کتابخانه شد. در این مدت فهرستی برای کتابخانه تهیه کرد که حاوی بیش از دوهزار جلد کتاب بود.در 1318ش/1939 در کنار مسئولیتش در کتابخانه، در دبیرستان الهیات (ویشا اسلامسکا شریعتسکو تئولوشکا شکولا)، تدریس تفسیر و اصول فقه را آغاز کرد و در اردیبهشت 1323/ مه 1944 رسماً به مدیریت این مدرسه منصوب شد. خانجیچ که در خلال جنگ جهانی دوم (1939ـ 1945) روزهای دشواری را می‌گذراند و با مشکلات مردم بوسنی و هرزگوین* از نزدیک آشنایی داشت، در 1322ش/1943 به ریاست هیئت رهایی بخش خلق، در سرای‌بوسنه، انتخاب شد. او در تیر 1323/ ژوئیه 1944 در سرای‌بوسنه درگذشت. به نظر بستگانش، وی در بیمارستان، براثر مداخله پزشکی، عمداً به قتل رسید.خانجیچ در اصول فقه، تفسیر، حدیث و کلام صاحب دانش بود، به مهارت در وعظ و خطابه نیز شهرت داشت و مردم خطابه‌های او را با علاقه دنبال می‌کردند. مقامات اداره امور شرعی بوسنه، وظیفه ایراد وعظ و خطابه در تمامی مساجد بوسنی و هرزگوین را به او واگذار کرده بودند. او در اثنای جلساتِ درس خصوصی در بوسنه‌سرای ــکه برای دوستان و طُلاب ترتیب می‌دادــ کتابهای مرجع معارف اسلامی را ترجمه و شرح می‌کرد و از این راه، در احیای جنبش اسلامی و فعالیت علمی و فرهنگی در منطقه سهم بسیاری داشت.خانجیچ در 1313ش/1934، بیانیه انجمن خیریه اسلامی به نام مرحمت را، که خود نیز از اعضای آن بود، به رشته تحریر آورد. او از آغاز تأسیس انجمن الهدایه (1315ـ 1323ش/ 1936ـ1944) یکی از اعضای هیئت اجرایی آن بود و بعدها به ریاست انجمن برگزیده شد. بخشی از آثار او، به همت این انجمن منتشر شده است.آثار. خانجیچ افزون‌بر تألیف و ترجمه کتب مختلف، حدود سیصد مقاله نوشت. بیشتر مقالاتش در مجله گلاسنیک (ترجمان سازمان اسلامی یوگسلاوی) و مجلات حکمت، نووی بهار و آنالی منتشر می‌شد. مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از: 1) الجوهر الاَسْنی فی تراجم علماء و شعراء بوسْنی (قاهره 1349/ 1930؛ چاپ عبدالفتاح محمد حُلْوْ، قاهره 1413/ 1992). خانجیچ در این کتاب، شرح‌حال و آثار 223 تن عالم و شاعر بوسنیایی را ــکه به زبانهای عربی، فارسی و ترکی می‌نوشته‌اندــ گردآوری کرده است. او این کتاب را در دوره دانشجویی‌اش در قاهره تألیف کرد. در این اثر، اسامی اشخاص به ترتیب الفبایی تنظیم گردیده و در مقدمه آن، بخشی از منابع مورد استفاده در تألیف معرفی شده است. وی همچنین مطالبی درباره گسترش‌اسلام در اروپا و به‌خصوص در بوسنی و هرزگوین، وضع جغرافیایی ناحیه و فرهنگ بوسنیایی آورده است. 2) )فعالیتهای علمی و ادبی مسلمانان بوسنی هرزگوین( (سارایوو 1934). این کتاب، مجموع مقالاتی است که خانجیچ در سالهای 1312ـ 1313ش/ 1933ـ1934 در مجله گلاسنیک منتشر می‌کرد. 3) )مدخلی‌بر علم تفسیر و حدیث( (سارایوو 1937). این اثر ابتدا به صورت پاورقی در نشریه نووی بهار چاپ می‌شد و بعدها به‌صورت مستقل‌منتشر شد.این‌کتاب امروزه در مدارس دینیِ هم‌تراز با دبیرستان، در بوسنی‌و هرزگوین، کوسوو و مقدونیه تدریس می‌شود. 4) علم الکلام (سارایوو 1934)، کتاب تعلیمات دینی برای مدارس متوسطه. 5) آراپسکا گراماتیکا ای سینتاکسا (دستورزبان و نحو عربی؛ سارایوو 1936)، این اثر نیز کتاب درسی زبان عربی است که برای مدارس متوسطه تألیف شده که در تألیف آن شاجر سکریچ و محمد پاشیچ با مؤلف همکاری کرده‌اند. 6) السُّنّه، حاوی شرح پنجاه حدیث که در مجله حکمت چاپ ]شهر [توزلا، منتشر شده است. 7) وازووی (سارایوو 1943)، که مجموعه وعظ و خطابه‌های خانجیچ در نواحی مختلف بوسنی است. 8) مجمع البحار فی تاریخ العلوم و الاَسفار، که خانجیچ برای تدوین تاریخ علوم ]اسلامی[ به تألیف این اثر اقدام کرد. او بر آن بود که در بخش اول، مطالبی درباره تطور علوم و شرح‌حال علمای مشهور بیاورد و در بخش دوم، کشف‌الظنون کاتب چلبی را نقد و بررسی کند، اما به اتمام این کار توفیق نیافت و از هر بخش، تنها یک‌جلد منتشر کرد. جلداول از بخش اول حاوی یک مقدمه مفصّل و چندباب و فصل است و جلداول بخش دوم، که عنوان المجلد الاول من تذییل کشف‌الظنون دارد، حاوی عنوان 4110 کتاب است. او در پایان این جلد، به ختم آن در سرای بوسنه در سال 1310ش/ 1931 اشاره کرده است (برای نسخه خطی آن رجوع کنید به دوبرچه، 1963، ج 1، ص 9). 9) رسالةُ الحق ّالصحیح فی‌اثبات نزول سیّدناالمسیح، که ترجمه بوسنیایی آن نیز موجود است و به کوشش ر. ی. ابید و م.ج. ل. یانگ، همراه با ترجمه انگلیسی منتشر شده است (رجوع کنید به منابع).خانجیچ در سالهای تحصیل در قاهره، کتاب فی حیاة‌الانبیاء فی قبورهم (با عنوان رسالة حیاة‌الانبیاء، قاهره 1349)، اثر احمدبن حسین بیهقی، و الکلم الطیّب ابن‌تیمیّه را با پاره‌ای یادداشتها چاپ کرد. او همچنین روضات‌الجنّات فی اصول الاعتقادات و نظام‌الاولیاء الی خاتم‌الانبیاء، اثر حسن کافی آق‌حصاری و رسالة فی الخوف من الموت ابن‌سینا و مُحاضَرات الاوائلِ علی‌دده بوسنَوی و چند اثر دیگر را به زبان بوسنیایی ترجمه کرد. برخی از دیگر فعالیتهای او عبارت‌اند از: تألیف مدخلهای راجع به فرهنگ بوسنی در )دانشنامه کروات(؛ تألیف کتابهای سارایوسکا رزولوسیا (سارایوو 1941) و پوروکا گلاونوگ اودبوراالهدایه مسلیمانیما بوسنه‌ای هرزگوین (سارایوو 1942)، به حمایت انجمن الهدایه. خانجیچ آثار منتشرنشده دیگری نیز دارد که در کتابخانه غازی خسروبیگ نگهداری می‌شود (لویچ، ص 37ـ52).در 27 آذر 1373/ 18 دسامبر 1994، در سرای‌بوسنه، با همکاری انجمن الهدایه و دو انجمن دیگر به نامهای اودروژنیه... و ریاست اسلامیسکه... همایشی برای بزرگداشت خانجیچ برپا شد و به مناسبت آن، مهم‌ترین مقالات مؤلف با عنوان اسلامسکا میسائو... منتشر شد (سارایوو 1994). در همان سال، در مرکز فرهنگی زاگرب، پایتخت کرواسی، نیز برای بزرگداشت کسانی چون صفوت‌بیگ پاشاگیچ، محمد خانجیچ و ادهم مولابدیچ همایشی برپا شد و مقالات عرضه‌شده در آن، با عنوان اسلام ای کولتورا... (زاگرب 1994) به‌چاپ رسید.منابع: خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1999، ج 7، ص 84؛ عمررضا کحّاله، معجم‌المؤلفین، دمشق 1957ـ1961، ج 11، ص280؛ زکی محمد مجاهد، الاعلام الشرقیة، قاهره 1369/1950، ج 2، ص 174؛Mustafa Busuladzic, "Lo Scrittore Hadzi Mehmed Handzic di Sarajevo", Oriente moderno (Rome), XXII (1942), 4; Kasim Dobraca, "Handzic Kao Vjerski Ucenjak", el-Hidaje, (Sarajevo), VIII/2-3, 1944-45, 53-58; idem, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo 1963, I, VI, VIII, 9-10, 221, 339-343, 346, 384, 510; idem, "Rad Handzica u El-Hidaji i Njegov Drustveni Rad Uopce", el-Hidaje, VIII/2-3 (1944-1945), 82-88; R.Y. Ebied and M.J.L. Young, "An exposition of the Islamic doctrine of Christ's second coming, as presented by a Bosnian Muslim scholar", Orientalia Louaniensia periodica, V, Leuven 1974, 127-137; EI2, suppl. fascs.5-6, Leiden 1982, s.v. "Handzic" (by R.Y. Ebied and M.J.L. Young); Fejzulah Hadzibajric, "Gajenje Islamske Obrazovanosti kod Nas i Hadzi Mehmed ef. Handzic", el-Hidaje, VIII/2-3 (1944-1945) 88-92; Fazileta Hafizovi, "Islamska Misao H. Mehmeda Handzica - Izbor Radova", Prilozi za orijentalnu filogiyu (Sarajevo), no.42-43 (1995), 232-233; Dzevad Hodzic, "Handzic Kao Konzervativni Reformist", in Islam i Kultura Bosnjaka u Djelima Safuet-bega Basagica, Mehmeda Handzica i Edhema Mulabdica (Zbornik Radoua Ceturtog Simpozija), Zagreb 1994, 145-151; Islamska Misao H. Mehmeda Handzica - Izbor Radoua, Sarajevo 1994; Hamdija Kresevljakovic, "Hadzi Mehmed ef. Handzic", Narodna Uzdanica-Kalendar za 1945. Godinu, Sarajevo 1944, 24-31; Sefik Kurdi, "Hadis u Djelima Mehmed ef. Handzica", in Islam i kultura, ibid, 167-176; H. Laoust, Raskoli u Islamu, Zagreb 1989, 332; Osman Lavic, "Rukopisi Hadzi Mehmed ef. Handzica u Gazi Husrev-begovoj Biblioteci", Anali GHB, no.13-14 (1987), 37-52; Mehmed Mujezinovi, "Posljednji knjizevni radovi hadzi Mehmed ef. Handzica", el-Hidaje, VIII/2-3 (1944-1945), 95-99; Fehim Nametak, Pregled Knjizeunog Stuaranja Bosansko-Hercegouackih Muslimana na Turskom Jeziku, Sarajevo 1989, 13, 58-60, 63, 67, 69, 70, 72, 74, 75; Sevko Omerbasic, "Mehmed Handzic - Povjesnicar Islama kod Bosnjaka i na Balkanu", in Islam i kultura, ibid, 153-165; Mahmud Tralji, "Bibliografija Radova Hadzi Mehmed ef. Handzica", el-Hidaje, IV/4-5 (1940-1941), 118-128, IV/6 (1940-1941), 159-164, VIII/2-3 (1944-1945), 111-115; idem, "el-Dzevheru'l- Esna... Mehmeda Handzica i Njegov Doprinos Proucavanju Knjizevnosti Nasih Muslimana na Orijentalnim Jezicima", Vjesnik Drustua Bibliotekara Hruatske (Zagreb), XIV/1-2, (1968), 178-182; idem, "Handzi Mehmed Efendija Handzic-Zivot i Rad", Bakije-Kalendar za 1970. Godinu, Sarajevo 1970, 88-93; idem, "Hadzi Mehmed Efendija Handzic-Zivot i Rad", in Islam i Kultura, ibid, 135-143; idem, Istaknuti Bosnjaci, Zagreb 1994, 45-54.