خان السلطان

خان‌السلطان، کاروان‌سرایی در فلسطین، از دوره مملوکانِ بُرجیِ مصر، از سده هشتم. این خان در بافت قدیم و در مرکز بازار اصلی شهر بیت‌المقدّس* قرار دارد. براساس کتیبه بنا، نام آن پیش از دوره ممالیک* (784ـ922) و در همان دوره، قیساریه/ قیصریه بوده است (عسلی، ص 45؛ بورگوین، ج 2، ص 479). بنابر نوشته عُلَیمی‌حنبلی (ج 2، ص 52) و اسناد قضایی بیت‌المقدّس (رجوع کنید به عسلی، ص 48)، این بنا از زمان ممالیک و در اوایل دوره عثمانی دارالوکاله و خان‌الوکاله نام داشته است. اگرچه از زمان اطلاق نام خان‌السلطان به این بنا آگاهی دقیقی نیست، اما عسلی (همانجا) کاربرد آن را پس از سده دهم دانسته است و چون به کلیه مؤسسات تجاری در بیشتر کشورهای اسلامی، خان، قیساریه، دارالوکاله، رِباع و سپس فندق اطلاق می‌شد، تغییر نام این‌گونه بناها عادی بوده است (دزی، ذیل «وکالة»؛ علی‌سید علی، ص 204؛ برای اطلاع بیشتر رجوع کنید به عسلی، ص 48ـ49؛ نیز رجوع کنید به بازار*، بخش 3).خان‌السلطان در ضلع شمالی خیابان باب‌السلسله واقع و دسترسی به آن از طریق کوچه باریکی منشعب از این خیابان امکان‌پذیر است (بورگوین، همانجا). ساختمان خان در تمامی اضلاع به جز مدخل جنوبی رو به باب‌السلسله محصور شده است. در جنوب ساختمان، فروشگاههایی در مسیر باب‌السلسله وجود دارد و افزون بر این، راسته کوچکی با هفت دهانه طاق بر روی ضلع غربی مدخل گذرگاه ساخته شده است. این ساختمان در ضلع غربی نیز با مغازه‌های بازار تجار (سوق الخواجات) و در ضلع شمالی و شرقی با بناهایی با کارکرد نامشخص محصور شده است (همانجا؛ عسلی، ص 44).به نوشته بورگوین (ج 2، ص 480)، با توجه به نشانه‌های موجود بر بخشی‌از تاوه‌های (چفدرهای طاقهای درگاهی کم‌خیز) ستون‌دار در راسته بازارچه و پشت دیوار اصطبل خان‌السلطان، این بنا را برای اقامت زائران و بازرگانان ساخته بوده‌اند. افزون بر این، بنابر کتیبه نمای غربی ساباطی (رجوع کنید به ساباط*)، که از خیابان بازارچه به مدخل ورودی خان‌السلطان راه می‌یابد، ساختمان به فرمان سلطان برقوق*، و در زمان سیف‌الدین بیدمر خوارزمی (نایب حاکم شام) و با نظارت سیفی اصغابن بلاط (ناظر حرمین شریفین)، در 788 تجدیدبنا شده است. این کتیبه که وان برخم آن را یافته، بر سنگ مرمری به ابعاد 48 × 66 سانتیمتر و به خط نسخ نگاشته شده است و در ارتفاع نزدیک به چهار متری از سطح زمین قرار دارد (عسلی، ص 45). علیمی‌حنبلی (همانجا) این ساختمان را عظیم و موقوفه مسجدالاقصی معرفی کرده است. به نوشته او (همانجا)، اجاره ساختمان سالیانه چهارصد دینار بود و در آن انواع کالا خریدوفروش می‌شد. دو سند از اسناد وقفی حرم شریف قدس از دوره عثمانی و به تاریخهای 941 و 943 موجود است. براساس سند مورخ 941، مستأجران خان از تجار جزء بوده‌اند. سند مورخ 943 نیز اطلاعاتی درباره پیوستن دو بنگاه تجاری خان‌الوکاله و دارالخضر و همچنین دعوی حقوقی بین تجار به دست می‌دهد (رجوع کنید به عسلی، ص48ـ 49؛ هیلن برند، ص 78). بنابر کتیبه‌ای که بر سنگ آهک در دیوار شمالی صحن خان‌السلطان به دست آمده، ساختمان خان به همراه آب‌انبار (سبیل سلطان) در زمان مصطفای سوم، سلطان عثمانی، در 1177 بازسازی شده است (بورگوین، ج 2، ص 481؛ عسلی، ص 44).خان‌السلطان که دوران پرشکوه آن در اواخر سده هشتم ونهم بود، در قرن یازدهم به‌سبب اوضاع نابسامان دولت عثمانی رونق خود را از دست داد و در قرن سیزدهم محلی برای اسکان فقرا، نگهداری حیوانات بارکش و کارگاههایی برای صاحبان برخی حرفه‌ها شد (عسلی، ص50). در سالهای اخیر این ساختمان بارها مرمت شده است، از جمله حفظ و تمیز کردن و بندکشی سنگهای فرسوده، سفیدکاری طاقها، کف‌سازی، نصب درها و پنجره‌های مناسب، گشودن نورگیرها، حفاظت پلکانها، راه‌اندازی شبکه آب در طبقه اول، زدودن رنگ و سفید کردن دیوارهای مسجد، حفظ محراب و وضوخانه، نصب درِ مسجد، آجرچینی گنبدها به‌ویژه گنبد مسجد و نصب ناودان آب در طبقه دوم در آن صورت گرفته است (کنوزالقدس، ص 262ـ263).نقشه ساختمان تقریباً مربع‌شکل (رجوع کنید به بورگوین، همانجا) و شامل ورودی اصلی در جنوبِ بنا با یک درگاه با قوس تیزه‌دار است. این درگاه به درون بازارچه‌ای با طاق گهواره‌ای راه می‌یابد که در دو طبقه ساخته شده است (کنوزالقدس، ص 261). قسمت شرقی این بازارچه دارای تیمچه‌هایی است و در غرب بازارچه مدخل ورودی خان و سپس راسته بازار در جهت شرقی ـ غربی با طاقهای گهواره‌ای از سنگ تراش‌خورده قرار دارد (رجوع کنید به بورگوین، ج 2، ص 479ـ480) و در امتداد طاق گهواره‌ای نورگیرهایی ساخته شده است (رجوع کنید به کنوزالقدس، ص 263، نقشه). به نظر بورگوین (ج 2، ص 480)، این راسته احتمالا همان دارالوکاله‌ای است که علیمی حنبلی (همانجا) به آن اشاره کرده و باتوجه به جرزهای قطور و پشتیبان، آن را متعلق به عهد صلیبیان دانسته است. در میانه ضلع‌غربی بازارچه و بعد از دالانی باریک، اصطبلی بزرگ قرار دارد که در جهت شمالی ـ جنوبی با طاق گهواره‌ای ساخته شده است و سه ستون چهارگوش در وسط دارد. در هر ضلعِ بازارچه، دالانهایی برای دسترسی به اتاقهای طبقه بالا، که سکونتگاه بازرگانان بوده، ساخته شده است (رجوع کنید به بورگوین، ج 2، ص 479، 481، تصویر). در انتهای شمالی این بازارچه، ساباطی است که به حیاطی بزرگ در بخش مرکزی خان‌السلطان، با دو طبقه حجره با طاقهای گهواره‌ای بر روی اضلاع شرقی و غربی و اتاقهای بسیار وسیع در انتهای شمالی آن، گشوده می‌شود (همان، ص 479ـ480؛ کنوزالقدس، ص 263، تصاویر). این صحنِ به نسبت وسیع را انبارهای غله و دکانهایی دربرگرفته‌اند (عسلی، ص 44). به نظر بورگوین (ج 2، ص 480)، حیاط و حجره‌های واقع در میانه ضلع غربی و بخش شمالی ضلع شرقی آن مربوط به ساخت و سازهای برقوق است. راهروهای اطراف حیاط و بازارچه با پلکانهایی که بزرگ‌ترینشان در زاویه شمال‌غربی و دوتای دیگر در ضلع جنوب‌غربی و جنوب‌شرقی واقع‌اند، راه دسترسی به حجره‌های طبقات بالا را فراهم می‌آورند. حجره‌های شمالی، غربی و شرقی طبقه دوم به سرسرایی روباز گشوده می‌شودند. طول این سرسرا به اندازه طول حیاط خان است (عسلی، ص 44ـ45). در قسمت شمال‌غربی، در طبقه دوم، مسجدی کوچک و ساده وجود دارد که‌دسترسی به آن از طریق پلکان شمال‌غربی امکان‌پذیر است (کنوزالقدس، ص 261ـ262؛ عسلی، ص 45). در ضلع شمالی حیاط چاه قدیمی و آب‌انبار خان قرار دارد (عسلی، ص 44). به نوشته عسلی (ص 50)، دولت اردن طرحی برای بازسازی خان‌السلطان و تبدیل آن به موزه آثار ملی داشت که به سبب جنگ 1346ش/1967 (جنگ شش روزه اعراب و اسرائیل) عملی نگردید.منابع: کامل جمیل عسلی، من آثارنا فی بیت‌المقدس، عَمّان 1982؛ علی سید علی، القدس فی العصر المملوکی، ]قاهره 1365[؛ مجیرالدین عبدالرحمان‌بن محمد عُلَیمی‌حنبلی، الأُنس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، نجف 1386/1966، چاپ افست قم 1368ش؛ کنوز القدس، تألیف رائف یوسف نجم و دیگران، ]قم[: مؤسسة آل‌البیت، 1403/1983؛Michael Hamilton Burgoyne, Mamluk Jerusalem: an architectural study, with additional historical research by D.S. Richards, [London] 1987; Reinhart Pieter Anne Dozy, Supplement aux dictionnaires arabes, Leiden 1881, repr. Beirut 1981; Robert Hillenbrand, The architecture of Ottoman Jerusalem: an introduction, London 2002.