خامنه

خامنه، شهری در شهرستان شبستر در استان آذربایجان شرقی. این شهر در پنج کیلومتری شمال‌غربی شهر شبستر و در حدود 72 کیلومتری شمال‌غربی تبریز، در شمال راه اصلی شبستر ـ سلماس قرار دارد (خاماچی، ص 311). خامنه در بخش مرکزی شهرستان و در ارتفاع 1380 متری از سطح دریا، در کوهپایه‌ای با شیب رو به جنوب واقع شده است (رجوع کنید به ایران. وزارت کشور، 1385ش، ذیل «استان آذربایجان شرقی»؛ اولین نقشه برجسته نمای آذربایجان). رشته‌کوه میشوداغ (با قله علمدار با ارتفاع 155 ،3 متر) از شمال به شهر مشرف است. جنوب شهر نیز به شوره‌زارهای شرقی بندر شرفخانه در شمال‌شرقی دریاچه ارومیه منتهی می‌شود (رجوع کنید به اطلس راههای ایران، ص 18ـ19؛ جعفری، ج 1، ص 379). رودهای فصلی کبوتر علی (یاکافتار علی) که از مغرب شهر می‌گذرد و داریان که از میان شهر عبور می‌کند، مهم‌ترین منابع آبهای سطحی شهر به شمار می‌روند. خامنه در گذشته قناتهای متعددی داشت (رجوع کنید به خاماچی، همانجا؛ روشن، ص 27). راه ارتباطی تبریز ـ شبسترـ سلماس که از فاصله چهارکیلومتری جنوب شهر عبور می‌کند، مهم‌ترین جاده‌ای است که خامنه را با شهرهای دیگری مانند شندآباد در جنوب، کوزه‌کنان و تسوج* در مغرب مرتبط می‌سازد (رجوع کنید به اطلس راههای ایران، همانجا). اقتصاد شهر وابسته به دامپروری و کشاورزی، و بادام و سیب‌زمینی از جمله محصولات آنجاست (رجوع کنید به رزم‌آرا، ج 4، ص 183؛ خاماچی، ص 312). شهر پیشینه تجاری دارد و در گذشته علاوه بر بازار هفتگی معروف، بازاری برای کاروانهای تجاری منطقه داشته است (فرقانی، ص 18؛ خاماچی، ص 313).خامنه در 1314ش شهر و تابع تبریز شد و از 1369ش با تشکیل شهرستان شبستر، تابع آنجا گردید (ایران. وزارت کشور، 1382ش، ذیل «استان آذربایجان شرقی»). جمعیت شهر در دهه 1330ش، بالغ بر 800 ،4 تن بوده، اما بنابر سرشماریها، در 1375ش بالغ بر 500 ،2 تن و در 1385ش بالغ بر 700 ،2 تن جمعیت داشته است. کاهش جمعیت به سبب مهاجرت اهالی بوده است. مردم آنجا شیعه‌اند و به زبان ترکی و فارسی صحبت می‌کنند (رجوع کنید به رزم‌آرا، همانجا؛ مرکز آمار ایران، 1376ش، ص هفتاد و دو، همو، 1385ش، ذیل «استان آذربایجان شرقی»).خامنه از قصبات مهم ناحیه (محال) ارونق در حومه تبریز به شمار می‌رفت (رجوع کنید به آذری، ص 10؛ سلیمی‌فرد، ص 117). ظاهرآ نام قدیمی آن خومنا و مرکز تولید پارچه بود (رجوع کنید به خاماچی، همانجا). گزارشهای موجود از وضع شهر در دوره‌های صفویه و قاجاریه، بیانگر اعتبار این قصبه در میان قصبات تبریز است (رجوع کنید به جُنابدی، ص 223؛ ریاحی، ص 159ـ162). در 1317 و پیش از دوره مشروطه، نخستین مدرسه شهرستان در خامنه تأسیس شد که در ابتدا به نام بانی آن، مدرسه معرفت و در 1305ش، پس از دولتی شدن، مدرسه نثار نامیده شد (رجوع کنید به روشن، ص 67ـ68؛ فرقانی، ص 141؛ خاماچی، ص 312). شهر دارای چنار کهن‌سالی است که گویا قرنها قدمت دارد (رجوع کنید به فرقانی، ص 18، 27). از آثار تاریخی شهر مساجدی احتمالا متعلق به سده‌های پنجم و ششم، مسجد میرپنج از دوره قاجاریه، قلعه هراتی و حمام قدیمی است که در 1386ش به موزه هدایای خامنه تبدیل شد (رجوع کنید به خاماچی، ص 311، 313؛ جعفری، ج 3، ص 454). شیخ‌محمد خیابانی* از بزرگان منسوب به خامنه است. وی در 1297 در آنجا به دنیا آمد و مقدمات علوم دینی را در خامنه فراگرفت (آذری، همانجا؛ فرقانی، ص 68). میرزا فتحعلی آخوندزاده* نیز از شخصیتهای خامنه در دوره معاصر به شمار می‌رود (روشن، ص 130ـ131، 161؛ برای اطلاع درباره دیگر مشاهیر خامنه رجوع کنید به فرقانی، ص 134، 137، 140ـ141).منابع: علی آذری، قیام شیخ‌محمد خیابانی در تبریز، ]تهران[ 1354ش؛ اطلس راههای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1387ش؛ اولین نقشه برجسته نمای آذربایجان، مقیاس 000،1:500، تهران: سحاب، 1363ش؛ ایران، وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری: آذر 1385، ]تهران 1385ش[؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ میرزابیگ‌بن حسن جُنابدی، روضة‌الصفویه، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران 1378ش؛ بهروز خاماچی، فرهنگ جغرافیای آذربایجان شرقی، تهران 1370ش؛ رزم‌آرا؛ حسین روشن، شبستر و پیرامون آن، تهران 1371ش؛ محمدامین ریاحی، تاریخ خوی، تهران 1378ش؛ عبدالحسین سعیدیان، شناخت شهرهای ایران، تهران 1379ش؛ احمد سلیمی‌فرد، گونه‌ای بررسی و تحقیق در مورد اوضاع طبیعی، اقتصادی و انسانی شبستر، تهران 1371ش؛ محمدجواد فرقانی، مختصری از تاریخ شبستر (مهد فرهنگ) و ابرار آن، تهران 1381ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1375: موزه هدایای خامنه (حمام تاریخی خامنه)، ]تبریز[: سازمان میراث فرهنگی صنایع‌دستی و گردشگری آذربایجان‌شرقی، 1388ش (دفترک)؛ نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1376ش؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن 1385: نتایج تفصیلی کل کشور، 1385ش؛Retrieved Sep.13, 2009, from http://www.sci.org.ir/ portal/ faces/ public/ census 85/ census 85. natayej/ census 85.rawdata.