خالقی روح الله

خالقی، روح‌اللّه، آهنگ‌ساز و موسیقی‌پژوه ایرانی. روح‌اللّه خالقی در 1324 (1285ش) در کرمان به دنیا آمد. پدرش میرزا عبداللّه‌خان تا چند ماه پس از تولد وی منشی فرمانفرما، والی ایالت کرمان، بود و پس از آن با خانواده خود به تهران بازگشت. روح‌اللّه تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه امریکاییها (کالج دکتر جردن) آغاز کرد که سرودهای صبحگاهی آن مدرسه در او تأثیراتی فراموش ناشدنی گذاشت (خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ج 1، ص 51ـ54). معاشرتهای خانواده خالقی با میرزا غلامرضا شیرازی (تارنوازِ مشهور و استاد مادر روح‌اللّه) و نیز میرزا رحیم‌خان (کمانچه‌کش، نوازنده و تعزیه‌خوان دوره مظفری) وی را با موسیقی ایرانی آشنا ساخت، اگرچه پدر خالقی، با آموزش زود هنگام موسیقی مخالف بود (همان، ج 1، ص 77ـ78، 94). خانواده خالقی از 1294 تا 1299ش به دنبال مأموریت جدید میرزا عبداللّه، در شیراز اقامت گزیدند. روح‌اللّه خالقی در آنجا ضمن ادامه تحصیل نزد میرزا نصیر فرصت شیرازی* به فراگیری عَروض پرداخت (همان، ج 1، ص 186).خالقی نوجوان، پس از بازگشت به تهران، نزد میرزا رحیم کمانچه‌کش و رضا محجوبی تعلیم موسیقی دید (همان، ج 1، ص 298، 456). در زمستان 1302ش مدرسه عالی موسیقی به سرپرستی کلنل علینقی وزیری*، افتتاح شد. خالقی از نخستین هنرآموزانی بود که در آنجا نام‌نویسی کرد و فراگیری علوم پایه موسیقی همچون نت‌خوانی، وزن‌خوانی، سرایش و تئوری موسیقی را آغاز کرد (همان، ج 2، ص 1ـ5). او سپس در سلک طرفدارانِ نحوه نگرش وزیری به موسیقی ایرانی درآمد و چندی بعد از اعضای ثابت گروه موسیقی مدرسه شد (همان، ج 2، ص 19؛ درباره برخی قطعه‌های ساخته وزیری و ویژگیهای آنها رجوع کنید به همان، ج 2، ص 20ـ25، 91ـ93، 117ـ127؛ نیز درباره نحوه نگرش وزیری به موسیقی ایرانی و نظر خالقی در باب نگرش وی رجوع کنید به خطابه‌های او در تیر 1304 به روایت خالقی، ج 2، ص 195ـ206). خالقی از 1304ش، به رغم مخالفت پدرش تحصیل در مدرسه امریکایی را ترک کرد و به صورت تمام وقت در مدرسه وزیری به تحصیل وتمرین پرداخت (همان،ج2،ص72ـ73). مصاحبت با یحیی دولت‌آبادی* و مهدیقلی‌خان هدایت، خالقی را متوجه اهمیت پژوهش نظری درباره موسیقی ایرانی کرد و او در اندیشه تحصیل موسیقی در اروپا، درسهای مدرسه را از سر گرفت و به دارالمعلمین عالی رفت. او در خرداد 1313، به اخذ درجه لیسانس در رشته ادبیات و فلسفه نایل شد (همان، ج 2، ص 334ـ335). در همین سالها مقدمات علم هماهنگی موسیقی (هارمونی) را به طور مکاتبه‌ای با شعبه بیروت مدرسه کِلُس واندانس فرانسه آموخت و ساخت نخستین آثار خود را آغاز کرد.در 1320ش، به حکم عیسی صدیق اعلم، وزیر فرهنگ کابینه فروغی، سرپرستی اداره موسیقی کشور و هنرستان عالی موسیقی و موسیقی رادیو دوباره به وزیری سپرده شد و خالقی معاون او شد (خالقی، سرگذشت موسیقی ایران، ج 3، ص 85). خالقی همچنین دبیری تحریریه مجله موسیقی*، نشریه رسمی مطبوعاتی اداره موسیقی، را برعهده گرفت و مقالات متعددی از پژوهشگران موسیقی ایرانی از جمله: ابوالحسن صبا*، محمد محیط طباطبایی* و پرویز ناتل خانلری* در آن منتشر کرد. خالقی در 1323ش، انجمن موسیقی ملی را تأسیس کرد و در تهران و شهرستانها به اجرای برنامه پرداخت (همو، ای ایران، همان، یادداشت، ص 13). او همچنین در 1335ش، نخستین نشریه مستقل موسیقی را با نام مجله چنگ به همراه لطف‌اللّه مفخم پایان، ردیف‌شناس و نوازنده ویولن، در چهار شماره منتشر کرد (ستایشگر، ج 3، ص 756).خالقی در 1328ش، هنرستان موسیقی ملی را تأسیس کرد (خالقی، ای ایران، همان یادداشت، ص 14). او ده سال مدیریت این هنرستان را برعهده داشت. سرانجام ناملایمات اداری و اختلاف‌نظر با مسئولان دولتی باعث استعفای وی از مدیریت هنرستان شد (همان، یادداشت مجله موزیک ایران، ص 279). خالقی در 21 آبان 1344 در اثر بیماری جهاز هاضمه در سالزبورگ اتریش درگذشت (خالقی، ای ایران، یادداشت محمد افتخاری، ص 16).برخی از دیگر فعالیتهای فرهنگی و هنری خالقی اینهاست : نگارش مقالاتی درباره موسیقی ایرانی در مجلات موزیک ایران، موسیقی، رادیو ایران، موسیقی رادیو ایران، زنگ و پیام‌نو (نشریه رسمی انجمن فرهنگی ایران و شوروی که خالقی مدتی سردبیر آن بود)؛ تألیف دو جلد کتاب باعنوان سرگذشت موسیقی ایران که جلد سوم آن 33 سال بعد از مرگ او با حواشی و تصحیحات منتشر شد (برای فهرستی از آثار مکتوب خالقی رجوع کنید به خالقی، ای ایران، ص 567ـ574)؛ تهیه برنامه‌های رادیویی ساز و سخن و یادی از هنرمندان (1335ـ1338ش)؛ تأسیس نخستین ارکستر سازهای ایرانی در رادیو تهران (1338ش)؛ مشارکت در تألیف کتابهای آموزشی هنرستان موسیقی؛ جمع‌آوری صفحات قدیمی و آثار ضبط شده هنرمندان ایرانی و ایجاد نخستین صداخانه معتبر در هنرستان موسیقی ملی (رجوع کنید به شایگان، ص 508ـ522).خالقی در ساخت آثارش از روش وزیری پیروی می‌کرد، با این تفاوت که رنگ ملی و حال و هوای ایرانی آثار او بیشتر است (رجوع کنید به همان، ص 512ـ517). برخی از آثار او اینهاست : رنگارنگ شماره یک و دو (بی‌کلام)؛ می‌ناب؛ حالاچرا؛ شب جوانی؛ سرود ای ایران (خالقی، ای ایران، ص 553ـ563). از ویژگیهای سرود ای ایران، این است که برخلاف سرودهای معمول آن دوره، در مایه‌ای کاملا ایرانی (دشتی) ساخته شده و مضامین‌کلام آن صرفاً ملی‌گرایانه و دور از ستایش حکومت است به طوری که در هر شرایط سیاسی سرود ملی ایران تلقی می‌شود.منابع: روح‌اللّه خالقی، ای ایران: یادنامه‌ی روح‌اللّه خالقی، زیرنظر گلنوش خالقی، ویراستار: محمد افتخاری، تهران 1385ش؛ همو، سرگذشت موسیقی ایران، تهران، ج 1ـ2، 1353ش، ج 3، به‌کوشش ساسان سپنتا، 1377ش؛ مهدی ستایشگر، واژه‌نامه موسیقی ایران زمین، ج 3: نام نامه موسیقی ایران زمین، تهران 1376ش؛ حسن شایگان، «بیست و پنجمین سالمرگ روح‌اللّه خالقی»، آینده، سال 17، ش 5ـ8 (مرداد ـ آبان 1370).