خالع حسین بن محمد

خالع، حسین‌بن محمد، نحوی، لغوی و شاعر قرن چهارم و پنجم هجری. کنیه‌اش ابوعبداللّه و مشهور به خالع است (خطیب بغدادی، ج 8، ص 678؛ سمعانی، ج 2، ص 312). در بین مآخذ فقط بغدادی در هدیة‌العارفین (ج 1، ستون 306) او را خالعی معرفی کرده است.وی در آغاز جمادی‌الاولی 330 در رافقه از شهرهای کرانه فرات به دنیا آمد و بعدها به بغداد رفت و در بخش شرقی آن ساکن شد (خطیب بغدادی، ج 8، ص 679؛ سمعانی، همانجا). برخی منابع او را از نسل معاویة‌بن ابوسفیان معرفی کرده‌اند (رجوع کنید به یاقوت حموی، ج 3، ص 1146؛ سیوطی، ج 1، ص 538).او از ابوسعید سیرافی* و ابوعلی فارسی* نحو آموخت. خالع از غلام ثعلب* ابوالقاسم سلیمان‌بن احمد طبرانی و دیگران روایت کرده است و خطیب بغدادی و ابوالفتح مصری از او روایت کرده‌اند (رجوع کنید به خطیب بغدادی؛ سیوطی، همانجاها؛ نیز رجوع کنید به امین، ج 6، ص 145). در مآخذ اهل سنّت درباره مذهب خالع سخنی به میان نیامده است اما او را به دروغ‌گویی توصیف کرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به ذهبی، ج 2، ص 547؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج 2، ص 310) حال آنکه سیدمحسن امین، از مؤلفان شیعه (همانجا)، کذاب بودن او را نپذیرفته است. نجاشی (ص70) که معاصر خالع بوده است، او را بسیار مختصر و با عنوان ادیب و شاعر معرفی می‌کند. از این امر چنین استنباط می‌شود که نجاشی او را شیعه می‌دانسته است. شیخ طوسی، معاصر دیگر خالع، از او و آثارش نامی نبرده است که شاید به دلیل اثبات نشدن تشیع خالد باشد (رجوع کنید به شوشتری، ج 3، ص 520).کتابهای رجالی شیعه که در سده چهاردهم تألیف شده است، همان سخنان نجاشی را درباره خالع آورده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به مامقانی، ج 22، ص 423ـ424؛ خویی، ج 6، ص 74). سیدمحسن امین (همانجا) او را به صراحت شیعه می‌داند و معتقد است اینکه خالع از نسل معاویه است با شیعه بودنش مغایرتی ندارد.اغلب منابع درگذشت وی را 422 ذکر کرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 8، ص 680؛ سمعانی، ج 2، ص 313؛ ابن‌حجر عسقلانی، ج 2، ص 311)، اما ابن‌جوزی (ج 15، ص 210) 421 را سال درگذشت وی می‌داند.در هیچ‌یک از مآخذ دیوان شعری به خالع نسبت داده نشده است. یاقوت حموی در معجم‌الادباء (ج 3، ص 1147) فقط شانزده بیت از او را نقل کرده است که موضوع آن گفتگوی با معشوق، وصف شب و نکات اخلاقی است. این ابیات در منابع بعدی هم تکرار شده است (برای نمونه رجوع کنید به امین، همانجا؛ شوشتری، ج 3، ص 21).خطیب بغدادی که از معاصران خالع است، نامی از تألیفات وی نمی‌برد، اما نجاشی (همانجا) تألیف سه کتابِ صنعة‌الشعر، المداراة و امثال‌العامة را به او نسبت می‌دهد. یاقوت حموی (همانجا) و سیوطی (همانجا) صنعة‌الشعر را به صورت صناعة‌الشعر، و امثال‌العامة را به شکل الامثال ذکر می‌کنند و تألیفات دیگری نظیر شرح شعر ابی‌تمام، الادویة و الجبال و الرسال، و تخیلات‌العرب را نیز به او نسبت می‌دهند که مؤلفان متأخر هم با تفاوتهایی آنها را ذکر کرده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به امین، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، ج 2، ص 346، 473، ج 4، ص 15، ج 13، ص 335، ج 15، ص 91). کتاب المداراة نیز در منابع متأخر به صورت الدارات (رجوع کنید به امین، همانجا) و الزّیارات (قهپائی، ج 2، ص 195) آمده است.موضوع کتاب صنعة‌الشعر (صناعة‌الشعر) عروض و قافیه است (آقابزرگ طهرانی، ج 15، ص 91).از میان کتابهای او تخیلات العرب در قرن هفتم موجود بوده است و ابن ابی‌الحدید (ج 19، ص 388) از آن با نام آراءالعرب و ادیانها، مطالبی را نقل می‌کند (نیز رجوع کنید به امین، همانجا).مؤلفان فهرستهای کتابهای چاپی، نامی از خالع و آثار او نبرده‌اند و به نظر می‌رسد که هیچیک از آثار او تاکنون به چاپ نرسیده است.منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌ابی‌الحدید، شرح نهج‌البلاغة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1385ـ1387/ 1965ـ1967، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ ابن‌جوزی، المنتظم فی تاریخ الملوک و الامم، چاپ محمد عبدالقادر عطا و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت 1412/1992؛ ابن‌حجر عسقلانی، لسان‌المیزان، حیدرآباد، دکن 1329ـ1331، چاپ افست بیروت 1390/1971؛ امین؛ اسماعیل بغدادی، هدیة‌العارفین، ج 1، در حاجی‌خلیفه، ج 5؛ خطیب بغدادی؛ خویی؛ محمدبن احمد ذهبی، میزان‌الاعتدال فی نقد الرجال، چاپ علی‌محمد بجاوی، قاهره 1963ـ1964، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ سمعانی؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، بغیة الوعاة فی طبقات اللغویین و النحاة، چاپ محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره 1384؛ شوشتری؛ عنایة‌اللّه قهپائی، مجمع‌الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان 1384ـ1387، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی‌الدین مامقانی، قم 1423ـ؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال‌النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993.