خالدات جزایر

خالدات، جزایر، مجمع‌الجزایری در مغرب افریقای شمالی در اقیانوس اطلس شمالی. جزایرخالدات که امروزه جزایر کاناری / قناری نامیده می‌شود، از متصرفات کشور اسپانیا و مورد ادعای کشور مراکش است. نام این جزایر در منابع به صورتهای مختلف آمده است. استرابون (ج 1، ص 7) آن را بلست و مؤلف حدودالعالم (ص 21) آن را جزایر خالیه نامیده و از معادن زر آن یاد کرده است. در نوشته‌های بطلمیوس و منابع لاتین جزایر خوشبختی نامیده شده است (نفیس احمد، ص112ـ113؛ د.اسلام، چاپ دوم، ذیل "Djazairal- Khalida") بیشتر مؤلفان مسلمان این جزایر را خالدات نامیدند (رجوع کنید به ابن‌رسته، ص 85؛ بکری، ج 1، ص 203؛ ابوالفداء، ص 7ـ 8) و به نام جزایر سعادت ــکه برگردان واژه لاتین است ــ نیز اشاره کردند (رجوع کنید به یاقوت‌حموی، ذیل «الجزایرالخالدات»؛ بتانی، ص 25؛ دمشقی، ص 28). البته به گفته ابوالفداء (ص 187)، جزایر سعادت بین جزایر خالدات و ساحل افریقا قرار دارد.جزایر خالدات مرکّب از سیزده جزیره کوچک و بزرگ است که در حدود 95 کیلومتری ساحل غربی افریقا و 1317 کیلومتری اسپانیا در 13 تا 18 طول غربی نسبت به گرینویچ و ْ28 تا ْ30 عرض شمالی قرار دارد و در مجموع حدود 242، 7 کیلومترمربع وسعت دارد (رجوع کنید به )اطلس جامع جهان تایمز(، نقشه 83؛ الموسوعة‌العربیة، ذیل «الکناری (جزر)»). در بیشتر منابع قدیم اسلامی، جزایر خالدات مرکّب از شش جزیره ذکر شده است که احتمالا بزرگ‌ترین جزایر این مجموعه بوده‌اند (برای مثال رجوع کنید به ابن‌رسته؛ حدودالعالم، همانجاها؛ ابوریحان بیرونی، ص 173؛ دمشقی، ص 179). در سده‌های اخیر جزایر خالدات مرکّب از هفت جزیره دانسته شده است (رجوع کنید به ادامه مقاله).یونانیان قدیم که زمین را کروی و فقط ربعی از آن را مسکون می‌دانستند، تمام جهان مسکون را در مشرق جزایر خالدات فرض می‌کردند. به همین سبب، یونانیان و پس از آن رومیها و نیز در دوره اسلامی، مختصّات هر نقطه از جهان مسکون را با نسبت دوری و نزدیکی به این جزایر مشخص می‌کردند و جزایر خالدات مبنای طول جغرافیایی بلاد به‌شمار می‌رفت (رجوع کنید به بکری، ج 1، ص 181؛ ادریسی، ج 1، ص 17، 103؛ ابوالفداء، ص 7ـ8، 187). درباره اینکه چه کسی و در چه زمانی نخستین بار جزایر خالدات را مبنای طول جغرافیایی سرزمینها قرار داده، اطلاع دقیقی در دست نیست، اما در نقشه‌ها و نوشته‌هایی که از بطلمیوس به‌دست آمده مبنای محاسبه مدار نصف‌النهار جزایر خالدات بوده است (رجوع کنید به ابن‌سباهی‌زاده، ص 269؛ هولت ینسن، ص 26) و احتمالا براساس ترجمه آثار بطلمیوس، مسلمانان نیز این جزایر را مبنای طول جغرافیایی بلاد قرار داده‌اند. درباره اینکه کدام جزیره از جزایر خالدات مبدأ طول جغرافیایی بوده است نیز اطلاع دقیقی در دست نیست. به‌گفته ابوریحان بیرونی (متوفی 440؛ همانجا)، طول پاره‌ای از شهرها از ساحل افریقا و طول برخی شهرها از جزایر خالدات محاسبه می‌شد (نیز رجوع کنید به حمداللّه‌مستوفی، ص 237). به نوشته حسن‌زاده آملی (ج 1، ص 181)، مبنای طول بلاد بر یک نسق نیست و مبدأ طول جغرافیایی از نقطه غربی جزیره فر محاسبه می‌شد (نیز رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج 1، ص 8). در عین حال، در مناطق دیگر، شیوه دیگری معمول بود. دانشمندان قدیم هندوچین و ترکستان از منتهای عمارت شرقی گنگ دژ به جای جزایر خالدات برای محاسبه طول جغرافیایی استفاده می‌کردند. در دوره معاصر هم‌زمان با جزایر خالدات، از نصف‌النهارهای مختلفی از جمله پاریس ــکه مبنای طول جغرافیایی در کتاب مرآة‌البلدان تألیف اعتمادالسلطنه قرار گرفته است ــ استفاده شده است (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه؛ حسن‌زاده آملی، همانجاها).بیشتر مسلمانان بیش از ده قرن جزایر خالدات را مبنای سنجش طول جغرافیایی قرار داده‌اند. با این حال، مطالب گسترده‌ای درباره ویژگیهای این جزایر در منابع دیده نمی‌شود. موقعیت این جزایر در نوشته‌های دوره اسلامی، در اقیانوس اطلس یا بحر محیط غربی (رجوع کنید به بحرالمحیط*) و در 10 غربی از ساحل افریقا ذکر شده است (رجوع کنید به یاقوت‌حموی، همانجا؛ دمشقی، ص 176؛ ابن‌سباهی‌زاده، ص 35؛ نیز رجوع کنید به کراچکوفسکی، ص 85). به‌گفته ابوالفداء در قرن هشتم (ص 7)، این جزایر آباد نبوده، اما در قرن دهم، ابن‌سباهی‌زاده (ص 113) آن را آباد وصف کرده است.دانشمندان مسلمان برای محاسبه طول جغرافیایی بلاد نسبت به جزایر خالدات به شیوه‌های مختلفی اقدام می‌کردند. پیش از ابوریحان بیرونی، روش محاسبه از طریق رصد خسوف ماه بود که بی‌اشتباه نبود؛ اما ابوریحان نخستین دانشمندی است که روش زمینی محاسبه طول را ابداع کرد و با تعیین دقیق کوتاه‌ترین فاصله خطی، طول جغرافیایی را اندازه‌گیری کرد (نفیس احمد، ص 113؛ نیز رجوع کنید به ابوریحان بیرونی، ص 172ـ176). شیوه ارائه اندازه طول جغرافیایی نیز غالباً براساس ارزش عددی حروف ابجد (جُمَّل) بوده است. برای مثال، حمداللّه مستوفی (ص 75، 145) طول قاین از اقلیم چهارم را از جزایر خالدات «مح ک» و طول شهر تبریز را «فب» و ابوالفداء (ص420) طول ری را «عو» درجه و «ک» دقیقه و عرض آنجا را «له» درجه و «له» دقیقه ذکر کرده‌اند.با این‌همه، به‌سبب انتخاب نصف‌النهار مبدأ و دشواریهای محاسبه فاصله شرقی ـ غربی تا سده دوازدهم/ هجدهم، دشواریهایی در تعیین طول جغرافیایی وجود داشت (رجوع کنید به نفیس احمد، ص 112). در 1302/1884 توافق شد که نصف‌النهار گرینویچ مبنای سنجش طول جغرافیایی برای تمام نقاط جهان به‌جای جزایر خالدات و دیگر نصف‌النهارها باشد (رجوع کنید به نقشه جغرافیایی*).جزایر خالدات منشأ آتشفشانی دارد و بیش از 90% از مساحت آن کوهستانی و بیش از 80% از وسعت آن بیش از پانصد متر ارتفاع دارد. آب و هوای این جزایر معتدل است، به‌طوری که میانگین دمای سردترین ماه سال از ْ15 کمتر نیست و میانگین دمای گرم‌ترین ماه سال از ْ22 فراتر نمی‌رود. بارش عمدتآ در زمستانها و میان پانصد تا هفتصد میلیمتر متغیر است ()اطلس جامع جهان تایمز(؛ الموسوعة العربیة، همانجاها).منابع: ابن‌رسته؛ ابن‌سباهی‌زاده، اوضح المسالک الی معرفة البلدان و الممالک، چاپ مهدی عیدالرواضیه، بیروت 2008؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس 1840؛ ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران 1362ش؛ محمدبن محمد ادریسی، کتاب نزهة‌المشتاق فی اختراق الآفاق، بیروت 1409/1989؛ اعتمادالسلطنه؛ محمدبن جابر بتانی، کتاب الزیج الصابی، چاپ کارلو آلفونسو نالینو، میلان 1899؛ عبداللّه‌بن عبدالعزیز بکری، کتاب المسالک و الممالک، چاپ ادریان فان لیوفن و اندری فری، تونس 1992؛ حدودالعالم؛ حسن حسن‌زاده‌آملی، دروس هیئت و دیگر رشته‌های ریاضی، قم 1371ـ 1372ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ محمدبن ابی‌طالب دمشقی، کتاب نخبة‌الدهر فی عجائب البَرّ و البحر، بیروت 1408/1988؛ ایگناتی یولیانوویچ کراچکوفسکی، تاریخ نوشته‌های جغرافیایی در جهان اسلامی، ترجمه ابوالقاسم پاینده، تهران 1379ش؛ الموسوعة العربیة، دمشق: هیئة الموسوعة العربیة، 1998ـ ، ذیل «الکناری (جزر)» (از علی موسی)؛ نفیس احمد، خدمات مسلمانان به جغرافیا، ترجمه حسن لاهوتی، مشهد 1367ش؛ آریل هولت ـ ینسن، جغرافیا: تاریخ و مفاهیم، ترجمه جلال تبریزی، تهران 1376ش؛ یاقوت حموی؛EI2, s.v. "Al-Djazair al-Khalida" (by D.M. Dunlop>; Strabo, The geography of Strabo, with an English translation by Horace Leonard Jones, vol.1, London 1949; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.