خاکی شیرازی میرزامحمدامین

خاکی شیرازی، میرزامحمدامین، عارف سلسله چشتیه* در سده سیزدهم. لقب وی خاکی‌شاه (هدایت، 1382ش، ج 2، بخش 1، ص 352) و بنابه شهرتش، احتمالا اهل شیراز بوده است. او در آغاز جوانی به سیاحت در فارس، عراق عجم (ایران مرکزی) و عراق پرداخت و چندی نیز در عتبات عالیات مجاور بود. ارادت او به محبعلی‌شاه چشتی مسلّم است (همو، 1344ش، ص 436؛ همو، 1382ش، همانجا)، اما آغاز این ارادت و چگونگی پیوستن او به سلسله چشتیه معلوم نیست.پس از تکفیر و اخراج محبعلی‌شاه از شیراز، خاکی در تکیه هفت‌تنان در خارج از این شهر، خانقاه و مریدانی داشت، اما پس از مدتی شیراز را ترک کرد و به تهران آمد و باقی عمر را در این شهر گذراند (هدایت، 1382ش، همانجا؛ دیوان‌بیگی، ج 1، ص524).درباره تاریخ وفات او اتفاق‌نظر نیست. به گفته فسائی (ج 2، ص 146)، وی در حدود سال 1250 وفات یافت، اما اشاره دیوان‌بیگی مؤلف تذکره حدیقة‌الشعراء (همانجا) حاکی از آن است که خاکی شیرازی در سالهای پس از 1260 هنوز در شیراز ساکن بوده است. باتوجه به اشاره هدایت (متوفی 1288؛ 1382ش، همانجا) به مرگ خاکی، یقیناً تاریخ وفاتش قبل از 1288 بوده است. وی در قبرستان حاج‌میرزا حسین (امروزه باغ فردوس) به خاک سپرده شده است (همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، ج 9، قسم 1، ص 282 و پانویس).درباره افکار و آثار خاکی اطلاع دقیقی در دست نیست. او از معدود ارادتمندان چشتیه در ایران به‌شمار می‌آمده است. رضاقلی‌خان هدایت (1344ش، همانجا) و معصوم علیشاه (ج 3، ص 335ـ336) به ارادت او به این سلسله اشاره کرده‌اند (نیز رجوع کنید به آریا، تکمله، ص 258ـ259). خاکی از ظاهر شرع تجاوز نمی‌کرد (دیوان‌بیگی، همانجا) و در عین فقر، قناعت و در کمال عجز، مناعت داشت (هدایت، 1382ش، همانجا). وی ظاهرآ اشعاری نیز سروده اما به تدوین آنها توجهی نداشته است. هدایت (1382ش، همانجا) و دیوان‌بیگی (همانجا) ضمن اشاره به این مطلب، یک رباعی و سه بیت از اشعار او را نقل کرده‌اند. افزون بر این آقابزرگ طهرانی (ج 9، قسم 1، ص 282ـ 283) به دو قصیده از او اشاره کرده است: یک قصیده 35 بیتی و دیگری قصیده‌ای به التزام حذف نقطه. همچنین وی از چاپ دیوان فارسی خاکی در رثای ائمه شیعه گزارش داده است.منابع: غلامعلی آریا، طریقه چشتیّه در هند و پاکستان، تهران1383ش؛ آقابزرگ‌طهرانی؛ احمد دیوان‌بیگی، حدیقة‌الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1364ـ1366ش؛ حسن‌بن‌حسن فسائی، تاریخ فارسنامه ناصری، چاپ سنگی تهران 1312ـ1313/ 1895ـ1896، چاپ افست ]1340ش[؛ محمدمعصوم‌بن زین‌العابدین معصوم‌علیشاه، طرائق‌الحقائق، چاپ محمدجعفر محجوب، تهران 1339ـ 1345ش؛ رضاقلی‌بن محمد هادی هدایت، تذکره ریاض‌العارفین، چاپ مهرعلی گرکانی، تهران ]1344ش[؛ همو، مجمع‌الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1382ش.