خارجة بن زید، یکی از هفت فقیه نامدار مدینه (فقهای سبعه)، از تابعین. کنیهاش ابوزید و القاب مهم او، انصاری و نجاری و مدنی بوده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 262؛ خلیفةبن خیاط، ص 437؛ ابنحجر عسقلانی، 1404، ج 3، ص 65). پدرش، زیدبن ثابت*، از صحابه و از کاتبان وحی بود که در تدوین قرآن در زمان ابوبکر و عثمان هم نقش مهمی داشت. مادر او، امّ سعد، دختر سعدبن ربیع (از کاتبان عرب در دوره جاهلیت و از اصحاب بیعت نخستین عقبه) بود (رجوع کنید به واقدی، ج 1، ص 165، 331؛ ابنسعد، ج 3، ص 522؛ خلیفةبن خیاط، همانجا؛ ابنابیداوود، ص 7ـ27؛ قس ذهبی، 1413، ج 2، ص 526؛ ابنحجر عسقلانی، 1405، ج 8، ص 439 که امّ علاءانصاری را مادر او دانستهاند).تاریخ تولد خارجة در منابع ذکر نشده، اما از تصریح تراجمنگاران به تاریخ وفات (99 یا 100) و سن او (هفتاد سال) میتوان دریافت که احتمالا سال 29 یا 30 بوده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 262ـ263؛ ابنحِبّان، ج 4، ص 211؛ ابنعساکر، ج 15، ص 397).خارجةبن زید در خانوادهای اهل علم پرورش یافت و از پدر، مادر و عمویش (یزیدبن ثابت) حدیث نقل کرده است (درباره نقل حدیث از عمویش یزید رجوع کنید به ادامه مقاله). از دیگر مشایخ او اسامةبن زیدبن حارثه، عبدالرحمانبن ابیعمره و امّ علاء انصاری بودهاند. برخی راویان حدیث از او عبارتاند از: پسرش، سلیمان؛ برادرزادهاش، سعیدبن سلیمان؛ عثمانبن حکیم؛ عبداللّهبن ذکوان و محمدبن مسلم زُهْری (ابویعلی موصلی، ج 2، ص 236؛ ابن ابیحاتم، ج 3، ص 374؛ ذهبی، 1401ـ1409، ج 4، ص 438؛ برای دیگر راویان حدیث از او رجوع کنید به مِزّی، ج 8، ص 9ـ10).رجالشناسانِ اهلسنّت، خارجه را ثقه معرفی کرده (رجوع کنید به عجلی، ص140؛ ابنحبّان، همانجا؛ باجی، ج 2، ص 575) و برخی از آنان او را «کثیرالحدیث» خواندهاند (برای نمونه رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 262؛ قس ذهبی، 1376ـ1377، ج 1، ص 91ـ 92 که نام او را به استناد «قلیلالحدیث» بودن، در شمار حافظان نیاورده است). با این همه، اِسناد روایتها و گزارشهای او در بسیاری موارد گسسته (مقطوعالسند) است، مانند روایت او از یزیدبن ثابت، که پیش از تولد خارجه در جنگ یمامه کشته شده بود و نیز گزارش او درباره خالدبن ولید، که به دوره پیش از تولد خارجة بازمیگردد (رجوع کنید به واقدی، ج 3، ص 877؛ ابنعبدالبرّ، ج 2، ص 346؛ ابنحجر عسقلانی، 1404، ج 3، ص 66).برخی نام خارجةبن زید را در شمار پانزده نفری که پس از صحابیان، مرجع مردم شناخته میشدند (رجوع کنید به ابنسعد، ج 2، ص 383؛ ابنعساکر، ج 6، ص 153) یا در زمره ده فقیه نامدار مدینه آورده (برای نمونه رجوع کنید به ابنعساکر، ج 49، ص 262) و شماری دیگر او را یکی از «فقهای سبعه» (هفت فقیه صاحب فتوا در آن دوره) خواندهاند (برای نمونه رجوع کنید به ابوزهره، ص 172). احادیث خارجةبن زید بیشتر درباره احکام فقهی، بهویژه احکام قضایی است. او علاوه بر افتا به تقسیم مواریث و تنظیم شهادتنامهها نیز میپرداخت (رجوع کنید به ابنسعد؛ ابنحبّان، همانجاها؛ مزّی، ج 8، ص10ـ11). محدّثان و فقهایی چون مالکبن انس (ج 1، ص 329ـ330)، بخاری (ج 3، ص 205ـ206)، شافعی (ج 4، جزء8، ص 4) و حتی فقهای شیعه مانند شیخ طوسی (ج 6، ص 363) در آثار خود بدانها احتجاج کردهاند.بخش اعظم حیات خارجةبن زید، همزمان با حکومت خلفای اموی بود. وی در جوانی همراه با جمعی از مردم مدینه برای گزارش حادثهای به معاویه، به دمشق سفر کرد. بنابر گزارشهای تاریخی، او در عرصه فقاهت و افتا در دوره خلافت عبدالملکبن مروان، ولیدبن عبدالملک، سلیمانبن عبدالملک و عمربن عبدالعزیز شهرت بسیار داشته است. بهویژه، عمربن عبدالعزیز وی را بسیار محترم میداشت، چنانکه به حکمران خود در مدینه فرمان داد از میان کسانی که پرداخت مقرری آنان از دیوان قطع شده بود، فقط مقرری او را دوباره برقرار سازد. همچنین عمربن عبدالعزیز از درگذشت او بسیار متأسف شد (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 384؛ یعقوبی، ج 2، ص 282، 298، 308؛ ابنعساکر، ج 15، ص 395ـ 396). نمونههایی از مشورتطلبی و پرسش خلیفگان مذکور از خارجة، در پارهای منابع تاریخی و حدیثی انعکاس یافته است (برای نمونه رجوع کنید به مالکبن انس، ج 1، ص 329؛ شافعی، همانجا؛ واقدی، ج 3، ص 1105؛ یعقوبی، ج 2، ص 298).شرححالنگاران خارجةبن زید را به زهد و تقوا و عبادتپیشگی ستودهاند، او در پایان عمر از مردم کناره گرفت و از اینرو، بسیاری از آرا و احادیث او انتشار نیافت (برای نمونه رجوع کنید به ابنسعد، همانجا؛ ابونعیم اصفهانی، ج 2، ص 189؛ نیز رجوع کنید به ابوزهره، همانجا). وی با امام سجاد علیهالسلام همعصر بود، ولی در منابع تاریخی سخنی درباره مناسبات او با آن حضرت نیامده که ظاهرآ ناشی از مناسبات مستحکم او با حاکمان وقت و همرأیی با آنان بوده است. ظاهراً به همین سبب، وی برخلاف برادرانش که در واقعه حرّه جان باختند، از آن حادثه بزرگ جان سالم به در برد (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 263ـ265؛ خلیفةبن خیاط، ص 437).خارجةبن زید در سال 99 یا 100 در مدینه وفات یافت و حاکم مدینه، به فرمان عمربن عبدالعزیز، بر جنازهاش نمازگزارد. در پارهای منابع، داستانهایی از سخن گفتن او بعد از مرگ ذکر شده است (رجوع کنید به ابنسعد، ج 5، ص 263؛ خلیفةبن خیاط؛ ابنحبّان، همانجاها).منابع: ابنابیحاتم، کتاب الجرح و التعدیل، حیدرآباد، دکن 1371ـ1373/ 1952ـ1953، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ ابنابیداوود، کتاب المصاحف، بیروت 1405/1985؛ ابنحِبّان، کتاب الثقات، حیدرآباد، دکن 1393ـ1403/ 1973ـ1983، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ ابنحجر عسقلانی، الاصابة فی تمییز الصحابة، چاپ عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بیروت 1415/1995؛ همو، کتاب تهذیب التهذیب، ]بیروت [1404/1984؛ ابنسعد (بیروت)؛ ابنعبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی محمد بجاوی، بیروت 1412/1992؛ ابنعساکر، تاریخ مدینة دمشق، چاپ علی شیری، بیروت 1415ـ1421/ 1995ـ2001؛ محمد ابوزهره، الامام الصادق: حیاته و عصره، آراؤه و فقهه، قاهره 1993؛ ابونعیم اصفهانی، حلیةالاولیاء و طبقات الأصفیاء، چاپ محمدامین خانجی، بیروت 1387/1967؛ ابویعلی موصلی، مسند ابییعلی الموصلی، چاپ حسین سلیم اسد، دمشق 1404ـ1409/ 1984ـ1988؛ سلیمانبن خلف باجی، التعدیل و التجریح لمن خرج عنه البخاری فی الجامع الصحیح، چاپ احمد بزار، ]رباط[ 1411/1991؛ محمدبن اسماعیل بخاری، صحیح البخاری، ]چاپ محمد ذهنیافندی[، استانبول 1401/1981، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ خلیفةبن خیاط، کتاب الطبقات، روایة موسیبن زکریا تستری، چاپ سهیل زکار، بیروت 1414/1993؛ محمدبن احمد ذهبی، سیر اعلامالنبلاء، چاپ شعیب أرنؤوط و دیگران، بیروت 1401ـ1409/ 1981ـ1988؛ همو، الکاشف فی معرفة من له روایة فی الکتب الستة، چاپ محمد عوامه و احمدمحمد نمر خطیب، جده 1413/1992؛ همو، کتاب تذکرة الحفاظ، حیدرآباد، دکن 1376ـ1377/ 1956ـ 1958، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ محمدبن ادریس شافعی، الاُمّ، چاپ محمد زهرینجار، بیروت ]بیتا.[؛ محمدبن حسن طوسی، کتاب الخلاف، قم 1407ـ1417؛ احمدبن عبداللّه عجلی، تاریخ الثّقات، بهترتیب علیبن ابیبکر هیثمی و تضمینات ابنحجر عسقلانی، چاپ عبدالمعطی قلعجی، بیروت 1405/1984؛ مالکبن انس، المُوَطَّأ، چاپ محمدفؤاد عبدالباقی، بیروت 1406؛ یوسفبن عبدالرحمان مِزّی، تهذیب الکمال فی اسماء الرجال، چاپ بشار عواد معروف، بیروت 1422/2002؛ محمدبن عمر واقدی، کتاب المغازی، چاپ مارسدن جونز، لندن 1966؛ یعقوبی، تاریخ.