خاتون آبادی میرمحمدصالح بن عبدالواسع

خاتون‌آبادی، میرمحمدصالح بن عبدالواسع، فقیه، محدّث و عالم امامی قرن یازدهم. در 1058 در خانواده‌ای مشهور (رجوع کنید به خاتون‌آبادی*، خاندان) در اصفهان به‌دنیا آمد. فقه و حدیث را نزد محمدبن حسن شِروانی، معروف به ملامیرزا (متوفی 1098) فراگرفت. بیست سال نزد آقاحسین خوانساری* (متوفی 1098) درس خواند و شرح اشارات، شفا و شرح لمعه را از او فراگرفت. سی‌سال نیز نزد محمدباقر مجلسی (متوفی 1110) تلمذ کرد و از او اجازه نقل حدیث داشت (رجوع کنید به محمدصالح خاتون‌آبادی، گ ]232ـ 234[؛ حسینی اشکوری، ص 111).خاتون‌آبادی به گفته خود ابتدا به حکمت و علوم عقلی گرایش داشت، اما بعدها با تأثیرپذیری از علامه محمدباقر مجلسی*، بیشتر به تحصیل و تحقیق در فقه و حدیث روی آورد (رجوع کنید به محمدصالح خاتون‌آبادی، گ ]233ـ 234[) و در کلام و تفسیر قرآن نیز تبحر یافت (موسوعة طبقات الفقهاء، ج 12، ص 384). برخی از شاگردانش عبارت‌اند از: فرزندش میرمحمدحسین خاتون‌آبادی*، خواهرزاده‌اش ابوالحسن‌بن محمدطاهر فتونی (متوفی 1138 یا 1139)، احمدبن اسماعیل جزائری (متوفی 1151)، نورالدین‌بن نعمت‌اللّه جزائری* (متوفی 1158) و احمد علوی خاتون‌آبادی (متوفی 1161؛ امین، ج 2، ص480؛ حسینی‌اشکوری، ص 12ـ13، 111؛ موسوعة طبقات الفقهاء، همانجا).خاتون‌آبادی، داماد محمدباقر مجلسی و بسیار مورد احترام و اعتماد او بود (خوانساری، ج 2، ص 364؛ نوری، ص 148). چنانچه هنگام وفات مجلسی، هشت مجلد از بحارالانوار به صورت مُسَوَّده و بدون توضیح باقی مانده بود، و مجلسی، اتمام آن را به میرمحمدصالح وصیت کرد. همچنین مجلسی از وی خواسته بود شرح ناتمام او بر کافی، با نام مرآة‌العقول را به پایان رساند (رجوع کنید به محمدصالح خاتون‌آبادی، گ ] 233[؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 4، ص 415).خاتون‌آبادی پس از درگذشت مجلسی، با وجود عالمان بزرگی مانند فاضل هندی (متوفی 1137) و آقاجمال‌الدین خوانساری* (متوفی 1122)، امام جمعه و سرپرست حوزه علمی اصفهان شد (خوانساری، ج 2، ص 364؛ حبیب‌آبادی، ج 2، ص 315، 318ـ319؛ قس امین، ج 9، ص 253 که پسر او محمدحسین را نخستین امام جمعه اصفهان از خاندان خاتون‌آبادی دانسته است) و پس از وفات جعفربن عبداللّه کَمَرِه‌ای (شیخ‌الاسلام اصفهان) در 1115، شیخ‌الاسلام شهر شد (عبدالحسین خاتون‌آبادی، تتمیم، ص 553ـ555)؛ اما پس از مدتی مناسبات او با شاه‌سلطان حسین (حک : 1105ـ1135)، که از ابتدا نیز رغبت چندانی به انتصاب او در این سِمَت نداشت، تیره گشت و در ربیع‌الآخر 1124 عزل شد ولی بار دیگر در 1125، با وساطت مریم‌بیگم عمه شاه، به این سمت منصوب شد (همان، تتمیم، ص 565).سال وفاتِ خاتون‌آبادی، در پاره‌ای منابع (برای نمونه رجوع کنید به نوری، همانجا؛ آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 2، ص 48) 1116 ذکر شده، اما در تتمیم وقایع السنین و الاعوام، در ذکر رویدادهای سالهای 1124 تا 1126 از او نام برده شده (رجوع کنید به عبدالحسین خاتون‌آبادی، ص 565ـ567) و بنابراین به نظر می‌رسد که تاریخ وفات او 1126 است و سال فوت میراسماعیل خاتون‌آبادی، از عموزادگان او، 1116 بوده است (رجوع کنید به خاتون‌آبادی*، خاندان). میرمحمدصالح در اصفهان درگذشت و در نجف‌اشرف به خاک سپرده شد (آقابزرگ طهرانی، 1372ش، ص 368؛ حسینی اشکوری، ص 111).مهم‌ترین تألیفات خاتون‌آبادی که حوزه‌های گوناگون علوم اسلامی را دربرمی‌گیرند عبارت‌اند از: 1) آثار حدیثی و فقهی شامل شرح کتاب مَن لایَحضُرُه الفقیه، شرح الاستبصار، رساله اسرار الصلوة، رساله التهلیلیة و چندین رساله درباره رؤیت هلال (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، 1403، ج 2، ص 48، ج 4، ص 516، ج 6، ص 272، ج 11، ص160، 230، 309، ج 13، ص 84، ج 14، ص 94، ج 25، ص 239)؛ 2) آثار تفسیری شاملِ تفسیر سورة‌الاخلاص و تفسیر سورة‌الفاتحه (رجوع کنید به همان، ج 4، ص 335، 339)؛ 3) آثار کلامی از جمله الایمان و الکفر، الجامع فی الاصول و العقاید یا اصول العقاید و رسالةٌ فی عصمة الانبیاء (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 197ـ198، 515ـ516، ج 5، ص28، ج 15، ص 273).وی همچنین حدائق المقرّبین را درباره ملائکه و سرگذشت انبیا، ائمه و علما، رَوادع النفوس را به فارسی در علم اخلاق و ذریعة‌النجاح را به فارسی درباره ادعیه نگاشت که مجلسی قبل از تألیف زادالمعاد، مردم را به کتاب اخیر ارجاع می‌داد (رجوع کنید به همان، ج 6، ص 289، ج10، ص 32ـ33، ج 11، ص 256). همچنین خاتون‌آبادی یکی از آثار خود با نام تقویم‌المؤمنین را با عنوان التقویم الشرعی یا منتخب تقویم المؤمنین تلخیص کرد که یکی از مباحث آن، روزهای خوش‌یُمن و بدیُمن سال است (رجوع کنید به همان، ج 4، ص 397، 403، ج 22، ص 387ـ 388؛ برای دیگر آثار او رجوع کنید به همان، ج 1، ص 306، ج 2، ص 440، ج 3، ص 447، ج 7، ص 107، 242، ج 11، ص 41ـ42، ج 20، ص 319).نیز رجوع کنید به خاتون‌آبادی*، خاندانمنابع: محمدمحسن آقابزرگ طهرانی، الذریعة الی تصانیف‌الشیعة، چاپ علی‌نقی منزوی و احمدمنزوی، بیروت 1403/1983؛ همو، طبقات اعلام‌الشیعة: الکواکب المنتشرة فی‌القرن الثانی بعدالعشرة، چاپ علی‌نقی منزوی، تهران 1372ش؛ امین؛ محمدعلی حبیب‌آبادی، مکارم الآثار، ج 2، اصفهان 1362ش؛ احمد حسینی‌اشکوری، تلامذة‌العلامة المجلسی و المجازون منه، چاپ محمود مرعشی، قم 1410؛ عبدالحسین‌بن محمدباقر خاتون‌آبادی، وقایع‌السنین و الاعوام، یا، گزارشهای سالیانه از ابتدای خلقت تا سال 1195 هجری، چاپ محمدباقر بهبودی، تهران 1352ش؛ محمدصالح‌بن عبدالواسع خاتون‌آبادی، حدائق‌المقربین، نسخه خطی کتابخانه (ش 1) مجلس شورای اسلامی، ش 3/5501؛ خوانساری؛ موسوعة طبقات‌الفقهاء، اشراف جعفر سبحانی، قم: مؤسسة الامام الصادق، 1418ـ1424؛ حسین‌بن محمدتقی نوری، فیض قدسی: زندگینامه علامه محمدباقر مجلسی (1037ـ1110ه .ق)، ترجمه جعفر نبوی، تهران 1374ش.