حییم سلیمان

حییم، سلیمان، مؤلف نخستین لغتنامه‌های جامع دوزبانه در ایران. حییم، بر وزن حکیم، بدون تشدید خوانده می‌شود. وی در 1304/ 1266ش در تهران در یک خانواده یهودی شیرازی زاده شد. پدرش، حییم اسحاق، بزرگ شده تهران و لحاف‌دوز بود. تحصیلات سلیمان در مکتب‌خانه آغاز شد و در مدرسه نور (میس‌نوراللّه)، متعلق به مبلّغان مسیحی، و پس از آن در دبیرستان اتحاد تهران ادامه یافت که در آنجا فرانسه و عبری خواند. در نوزده سالگی وارد کالج امریکایی تهران (بعداً دبیرستان‌البرز) شد و پس از پایان تحصیلات در 1333/ 1294ش، در همانجا شروع به تدریس کرد (داریوش حییم، ص 3؛ امامی، ج 2، ص 191؛ آصف، افق‌بینا، سال 2، ش 10، ص 24؛ د. ایرانیکا، ذیل مادّه).پس از ورود میلسپو، مستشار مالی امریکایی، و کارشناسان امریکایی به ایران، حییم به عنوان مترجم در وزارت مالیه استخدام شد و در همین دوران، به اقتضای نیاز جامعه، تألیف فرهنگهای دو زبانه خویش را آغاز کرد. وی در اواسط دهه 1310ش به استخدام شرکت نفت ایران و انگلیس درآمد و پس از ریاست دارالترجمه آنجا، به ریاست اداره خرید شرکت نفت برگزیده شد. وی در این سمت، راه را بر سوءاستفاده عده‌ای از همکاران خود بست و در نتیجه دشمنی آنها، در اواسط دهه 1330ش استعفا و تقاضای بازنشستگی کرد (داریوش حییم، ص 3ـ4؛ امامی، ج 2، ص 192).حییم، به شهادت آثارش، به جز انگلیسی، زبانهای فرانسه و عبری و احتمالا عربی را به‌ خوبی، و ترکی و آلمانی و روسی را در حدی که از لغتنامه‌های آنها استفاده کند، می‌دانسته است. اظهارنظرهای دقیق او درباره لغاتِ ترکیِ دخیل در فارسی، این تصور را ایجاد کرده بوده که وی از یهودیان تبریز بوده است (امامی، ج 2، ص 193).حییم زبان عبری و علوم دینی یهودی را از کودکی نزد حاخام حییم موره آموخت و به‌ تدریج نقش دستیار استادش را پیدا کرد و به دلیل نابینایی وی، سخنان او را روی کاغذ می‌آورد که حاصل آن سه کتاب (به نامهای دِرِخ حییم، پاته الیاهو، و گِدولت مردخای) است (داریوش حییم، ص 7، 10؛ آصف، افق بینا، سال 2، ش 10، ص 25).احاطه حییم به اصطلاحات یهودی و مسیحی از امتیازات فرهنگهای اوست و ظاهراً ترجمه مقالات راجع به دین یهود در دایرة‌المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، نیز از اوست (امامی ج 1، ص 183، ج 2، ص 209).حییم به ادبیات فارسی عشق می‌ورزید و دیوانهای حافظ و سعدی کتاب بالینی او بود. او قادر بود در سبکهای گوناگون به انگلیسی و عبری و فارسی شعر بگوید، اما عمده اشعارش به فارسی است، اما آنها را به چاپ نرساند (داریوش حییم، ص 5ـ6؛ امامی، ج 2، ص 194؛ آصف، افق‌بینا، سال 2، ش 11، ص 35). وی از پیش‌کسوتان نمایشنامه‌نویسی در ایران نیز محسوب می‌شود و قصه‌های یوسف و زلیخا، روت و نَعومی، اِستر و مُردخای (هر سه از قصه‌های تورات) را به شکل نمایشنامه منظوم تنظیم کرد که در زمان حیاتش اجرا شد. نمایشنامه یوسف و زلیخا در 1307ش به چاپ رسید (امامی، همانجا؛ صیاد، ص 280ـ281).سلیمان حییم در 1348ش بر اثر سکته قلبی درگذشت (رجوع کنید به داریوش حییم، ص 4).سلیمان حییم اولین فرهنگ دوزبانه خود را، به نام فرهنگ جامع انگلیسی ـ فارسی، ارائه کرد. جلد اول در 1308ش و جلد دوم در 1311ش در تهران به چاپ رسید. این فرهنگ مفصّل و روشمند، به دلیل همکاری با امریکاییان در کالج البرز و گروه میلسپو و دستیارانش، گرایش به انگلیسیِ امریکایی دارد. حدود ده سال بعد، همین فرهنگ با ویرایش و توسعه واژگان و با نام فرهنگ بزرگ انگلیسی ـ فارسی چاپ شد (تهران 1320ش و 1322ش، ج 2). در آن زمان حییم در شرکت نفت ایران و انگلیس کار می‌کرد و با اصطلاحات بریتانیایی بیشتر سر و کار داشت. در این فرهنگ، گرایش انگلیسیِ بریتانیایی غالب است (سلیمان حییم، ص 7؛ امامی، ج 2، ص 196).حییم که قواعد کار را به‌درستی شناخته بود، چندی بعد، با استفاده از برگه‌های مدخلهای کتاب اول، فرهنگ جامع فارسی ـ انگلیسی را در دو جلد به‌چاپ رساند (تهران 1312ش و 1314ش) (امامی، ج 2، ص 197) و از آن پس، فرهنگ‌نویسی را تا آخر عمر ادامه داد.فرهنگ بزرگ انگلیسی به فارسی حییم مفصّل‌ترین اثر اوست که حدوداً شامل 000،55 مدخل و 000، 25 زیرمدخل است که از میان مجموعه‌ای از لغتنامه‌ها دست‌چین شده است. چون وی عقیده داشت آموختن علم اولین شرط پیشرفت اجتماعی است، سهمی که در این فرهنگ برای لغات علمی قائل شده بیش از حد معمول فرهنگهای عمومی است (همان، ج 2، ص 199).حییم سالها اصطلاحات رایج در حرفه‌های گوناگون را به دقت ضبط کرده بود و می‌کوشید به جای ساختن لغت، واژه‌هایی را که بین اهل فن مرسوم است به کار بَرَد. گفته‌اند که گاه در جستجوی ریشه بعضی لغات، کار خود را رها می‌کرده و به گفتگو با صنعتگری که مشغول کار بود، می‌پرداخت (رجوع کنید به ادهمی، ص 14؛ امامی، ج 2، ص 202). سلیمان حییم با زبان و ادبیات فارسی و آثار بزرگان ادب و لغات کهن آشنا بود و در دادن معادلها ترجیح می‌داد از کلمات فارسی (هر چند غیر مصطلح و مهجور) و سپس از کلمات عربی استفاده کند و کلمات اروپایی رایج در فارسی را عمداً به‌کار نمی‌برد (امامی، ج 2، ص 200).در اواخر کار حییم، از شیوه کار وی و عدم انطباق آن با آخرین معیارهای جهانی، انتقادهایی شده بود (رجوع کنید به مهان، ص 635ـ637) اما سهم وی در فرهنگ‌نویسی در ایران انکارناپذیر است و برخی بر آن‌اند که هیچ فرهنگ‌نویسی در ایران از آثار او بی‌نیاز نخواهد بود (رجوع کنید به امامی، ج 1، ص 184؛ حق‌شناس و همکاران، پیشگفتار، ص 12؛ د. ایرانیکا، همانجا). مینوی (ص 135ـ136) معتقد بود که برای نوشتن فرهنگ فارسی جدید، کسی شایسته‌تر از حییم وجود نداشت و طرحی نیز به اتفاق خانلری* و حییم برای این کار تهیه شده بود.فرهنگهای حییم عبارت‌اند از: فرهنگ جامع انگلیسی ـ فارسی در دو جلد (1308ش و 1311ش)؛ فرهنگ جامع فارسی ـ انگلیسی در دو جلد (1312ش و 1314ش)؛ فرهنگ فرانسه ـ فارسی (1316ش)؛ فرهنگ بزرگ انگلیسی ـ فارسی، دو جلدی (1320ش و 1322ش)؛ فرهنگ انگلیسی ـ فارسی (1331ش)؛ فرهنگ فارسی ـ انگلیسی (1333ش)؛ امثال فارسی ـ انگلیسی (1334ش)؛ فرهنگ کوچک انگلیسی ـ فارسی (1335ش)؛ فرهنگ عبری ـ فارسی (1340ش)؛ فرهنگ کوچک فرانسه ـ فارسی (1345ش)؛ و فرهنگ فارسی ـ عبری، که حییم فرصت اتمام آن را نیافت و پس از او چهار گروه کار وی را ادامه دادند و به‌تدریج آن را تکمیل و ویرایش کردند. آخرین گروه، به سرپرستی دکتر یونس حمامی لاله‌زار، کار را به پایان رسانده و آماده انتشار کرده‌اند. کمتر از بیست درصد این کتاب یادداشتهای شخص حییم است و نویسندگان بعدی تلاش کرده‌اند که به سیاق مؤلف کار را ادامه دهند؛ یعنی به روال فرهنگهای وی، تمام لغات را با هم‌خانواده‌ها و عبارات و مثلهای مشهور و نیز معادل اسامی بیاورند. ضمن اینکه بسیاری از معادلها، روزآمد و مدخلهای جدید نیز اضافه شده است (حمامی لاله‌زار، مصاحبه مورخ آذر 1384).منابع: بیژن آصف، «استاد سلیمان حییم»، افق بینا، سال 2، ش 10 (تیر ـ شهریور 1379)، ش 11 (مهر ـ دی 1379)؛ داود ادهمی، «یادی از استادی یگانه»، در یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، ج 3، ویراستار: هماسرشار، بورلی هیلز، کالیفرنیا: مرکز تاریخ شفاهی یهودیان ایرانی، 1999؛ کریم امامی، از پست و بلند ترجمه، تهران 1372ـ1385ش؛ علی‌محمد حق‌شناس، حسین سامعی، و نرگس انتخابی، فرهنگ معاصر هزاره انگلیسی ـ فارسی، تهران 1384ش؛ یونس حمامی لاله‌زار، انجمن کلیمیان ایران، تهران، مصاحبه، آذر 1384؛ داریوش حییم، «پدرم سلیمان حییم»، در یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، همان؛ سلیمان حییم، فرهنگ بزرگ انگلیسی ـ فارسی، تهران 1369ش؛ پرویز صیاد، «در یادواره سلیمان حییم»، در یهودیان ایرانی در تاریخ معاصر، همان؛ م. مهان، «]درباره [فرهنگ حییم: انگلیسی ـ فارسی»، راهنمای کتاب، سال 11، ش 10ـ12 (اسفند 1347)؛ مجتبی مینوی، «نامه‌ای از مینوی به یحیی مهدوی: هفتم دی ماه 1339»، راهنمای کتاب، سال 20، ش 1 و 2 (فروردین و اردیبهشت 1356)؛EIr. s.v. "Haim, Solayman" (by Amnon Netzer).