حَیْمی، احمدبن محمد، ملقب به شهابالدین، ادیب، شاعر، خطیب، فقیه و قاضی یمنی در قرن دوازدهم. وی به حیمی، بخشی از کَوْکَبان یمن، منسوب بود (بغدادی، هدیةالعارفین، ج 2، ستون 533). او در 1073 در شِبام، شهری در دامنه کوه کوکبان، به دنیا آمد و در همانجا پرورش یافت؛ از اینرو، شبامی و کوکبانی نیز خوانده شده است. از او، به سبب زیدی مذهب بودنش، با نام زیدی نیز یاد شده است (رجوع کنید به همو، ایضاحالمکنون، ج 1، ستون 90؛ همو، هدیةالعارفین، ج 1، ستون 173؛ زباره یمنی، ج 1، ص 252).سلسله نسب حیمی به نشوان حِمْیَری* میرسد (زباره یمنی، همانجا). وی در خانوادهای عالم رشد یافت (عمری، ص 112). پدرش قاضی و شاعر، و جدش، حسنبن احمد، قاضی و کاتب و ادیب بود (حسنی صنعانی، ج 1، ص 556، ج 3، ص 84). زِرِکْلی (ج 1، ص 242)، با توجه به شهرت جدش، او را ابنحیمی ذکر کرده است.حیمی علوم گوناگون را نزد پدر و دیگر دانشمندان شبام و کوکبان، مانند حسینبن حسن عَوّامی و احمدبن ناصر مِخْلافی، فراگرفت (حیمی، 1423، ج 1، ص 237، ج 2، ص 171، 296؛ برای استادان دیگرش رجوع کنید به همان، ج 1، ص 307، ج 2، ص 149ـ 150، 212). او خوش اخلاق و باوقار بود و از یاران خاص المنصور حسینبن متوکل، از امامان زیدی یمن، بهشمار میرفت. وی خطیبی توانا بود و در به کارگیری صنایع بدیعی در خطبهها مهارت داشت (حسنی صنعانی، ج 1، ص 291؛ زباره یمنی، ج 1، ص 253ـ254). حیمی پیش از خلافت حسینبن متوکل، خطیبِ جهادش بود و در زمان حسینبن عبدالقادر، امیر کوکبان (متوفی 1112)، خطیبِ مسجدجامع شبام شد و تا زمان غلبه مهدی، صاحبالمواهب محمدبن احمد (متوفی 1130)، بر ملوک یمن، در مَسند خطابه آنجا باقیماند. در 1140 به صنعا رفت و از 1148 خطیب آنجا شد (حبشی، مصادرالفکرالعربی، ص 345؛ زباره یمنی، ج 1، ص 253).حیمی در مکاتبات ادبی بسیار توانمند بود (زباره یمنی، ج1، ص254؛ برای نمونه نامهها رجوع کنید به حیمی، 1423، ج1، ص147ـ 150، 487ـ490). در شعر صاحبنظر بود و به درخواست احمدبن احمد اَنَسی (متوفی 1115)، دیوان وی را تصحیح کرد (حیمی، 1423، ج2، ص220ـ221). اما شوکانی (ج1، ص104) اشعار و آثار منثور او را متوسط ارزیابی کرده است (برای نمونه اشعار رجوع کنید به حیمی، 1423، ج 1، ص 200ـ 201، 489).حیمی در 1151 یا 1156 در صنعا از دنیا رفت (شوکانی، همانجا؛ بغدادی، هدیةالعارفین، همانجا؛ زباره یمنی، ج 1، ص 257؛ قس بروکلمان، ج 2، ص 526، که تاریخ مرگش را 1143 دانسته است). مرگش حادثهای مهم در صنعا تلقی شد (رجوع کنید به زباره یمنی، ج 1، ص 257ـ258).او بیش از چهل اثر ادبی نوشت، که از ویژگی آنها گستردگی مطالب، ساختار منسجم و اسلوب استوار است (شوکانی، ج 1، ص 103ـ104؛ شرفالدین، ج 4، ص 243).برخی آثار وی عبارتاند از :1) طیبالسَّمَر فی تَراجم علماءالقرن الحادی عشر (بغدادی، هدیةالعارفین، همانجا)، در شرححال ادبای معاصر حیمی در یمن (در شهرهای کوکبان، صنعا، شبام و سرزمینهای اطراف کوکبان) و نیز ادبای معاصرش در شام، با نثر مسجّع و اشعار فراوان از ادبای قرنهای یازدهم. حبشی این کتاب را با عنوان طیب السّمر فی اوقات السحر در 1423/2002 در ابوظبی به چاپ رساند. این کتاب مشهورترین و به لحاظ احتوا بر میراث فرهنگ و ادب یمن، مهمترین اثر حیمی است. شیوه نگارش آن مانند شیوه عبدالملک ثعالبی* در یتیمةالدهر* است (حیمی، 1406، مقدمه مطاع، ص 18، همو، 1423، ج 1، مقدمه حبشی، ص 14).2) عِطْر نسیمالصبا فی ذیل نسیمالصَّبا، که مقامههایی ادبی در سی فصل شامل موضوعاتی چون نسیم، کبوتر و سیل است. اسلوب حیمی در آن همانند رساله نسیم الصبا نوشته ابنحبیب حَلَبی (متوفی 779) است. او به خوبی نمونههایی از بیان و بدیع را به نمایش گذاشته و از همینرو، مطالعه آن برای ادیبان سودمند دانسته شده است (بغدادی، هدیةالعارفین، همانجا؛ زباره یمنی، ج 1، ص 252؛ حیمی، 1423، ج 1، همان مقدمه، ص 11). مطاع این کتاب را در 1361 و در 1406 در صنعا به چاپ رساند.3) شُکر مَن وَهَب فی عُراضِ اقْراطِ الذَّهَب، که آن را مانند أقراطالذهب فیالمفاخرة بینالرّوضة و بئرالعرب، نوشته عبداللّهبن علیوزیر (متوفی 1147)، نگاشت. حبشی این کتاب را در ضمن مجموعه المقامات الیمنیة به چاپ رسانده است (حیمی، 1423، ج 1، همان مقدمه، ص 12؛ حبشی، مصادر الفکر العربی، همانجا).4) تحقیق مـَن عـُرِفَ بالرحلةِ الی بِلادالشَّرف، یا تحقیق من عُرِفَ لرحلةالشَرَف، کتاب ناتمامی است که نسخه خطی از آن موجود است (حیمی، 1423، ج 2، ص 152؛ حبشی، مراجع تاریخالیمن، ص 95؛ اکوع، ج 2، ص 1019).5) سُلافةالعاصِر فی شرح بدیعیةالحسینبن عبدالقادر، در شرح قصیده حسینبن عبدالقادر. حیمی در این کتاب روش خود را در نقد و بدیع بیان کرده است (حیمی، 1423، ج 1، همان مقدمه، ص 12).6) الوَشْی المَرْقوم علی الدُّر المَنظوم، در شرح رساله الواثق باللّه مطهربن محمد (متوفی 802؛ همان مقدمه، ص 11؛ حبشی، مصادرالفکر العربی، همانجا).7) کتاب الخَیْل یا نُجوم اللَّیل الطالِعة علی غُرَرالخَیل. مقامه* ادبی در وصف اسبهای امرای آن دوران، با کاربرد صنعت توریه (حیمی، 1423، ج 1، همان مقدمه، ص 13؛ بغدادی، ایضاحالمکنون، ج 2، ستون 294).8) کتاب الحَمّام یا حَدائق النَمّام فیما جاءَ فی الحَمّام، که هنوز به شکل نسخه خطی است (بغدادی، ایضاحالمکنون، ج 2، ستون 291؛ زباره یمنی، همانجا؛ حبشی، مصادر الفکر العربی، همانجا).9) مَجمَعالبُحور یا دیوانالحَیمی، که مجموعه اشعار وی است (بغدادی، ایضاحالمکنون، ج 1، ستون 500؛ زباره یمنی، ج 2، ص 254؛ حبشی، الادبالیمنی، ص 330).10) الجَواهِر المُؤتَلفَة المُستَخْرَجَة مِنالبُحورالمُختلفة، که دیوان اشعار مُوَشَّح* و حُمینی (شعر عامیانه)، اوست (رجوع کنید به حبشی، الادب الیمنی، ص 403). بغدادی (ایضاحالمکنون، همانجا) از این دیوان با نام دیوان حُمینی یاد کرده است.11) الأصْدافُ المَشْحونَة بِالّلالی المَکْنونة، یا الاَصْداف المَشْحونة بالجَواهر المَکنونة، که شرحی است مفید و آسان بر قصیده محمدبن عبداللّه، شاعر یمنی (متوفی 1016؛ حسنی صنعانی، ج 1، ص 291؛ حیمی، 1423، ج 1، ص 83؛ بغدادی، هدیةالعارفین، همانجا).12) الدُرُّالمَنظوم المُتَضَمِّن مَعانی العلوم، یا شرح رسالةالواثِق باللّه المُطهَّربن محمد، شاعر یمنی (متوفی بعد 765)، که در آن از اسلوب صَفَدی* در شرح لامیةالعجم پیروی کرده است (شوکانی، ج 1، ص 103؛ زباره یمنی، ج 1، ص 252؛ قس بغدادی، هدیةالعارفین، همانجا، که به اشتباه آن را شرح رسالةالوثائق ذکر کرده است).حیمی چندین اثر ادبی دیگر نیز دارد (رجوع کنید به بغدادی، هدیة العارفین، همانجا؛ حیمی، 1423، ج 1، همان مقدمه، ص 13). وی دو مجموعه شعر نیز گردآورده است: رَعْیُ الاَب فی شِعر الاَب، مشتمل بر اشعار پدرش؛ لَذَّةُالوَسَن فی نَظم قاضی القُضاةالحَسَن، مشتمل بر شعرهای جدش حسن حیمی (حیمی، 1423، ج 1، همان مقدمه، ص 12ـ13).دیوان کوچکی شامل اشعاری در انواع جناس نیز به حیمی نسبت داده شده است (زبارهیمنی، ج 1، ص 254). گفتنی است کتاب سیرةالحبشة نوشته، حسنبن احمد حیمی است، نه احمدبن محمد حیمی.منابع: اسماعیل اکوع، هجر العلم و معاقله فی الیمن، بیروت 1416/1995؛ اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج 1ـ2، در حاجیخلیفه، ج 3ـ4؛ همو، هدیةالعارفین، ج 1ـ2، در همان، ج 5ـ6؛ عبداللّه محمد حبشی، الادبالیمنی: عصر خروج الاتراک الاول من الیمن، 1405ـ1289ه / 1635ـ1879م، ]صنعا[ 1406/1986؛ همو، مراجع تاریخ الیمن، دمشق 1972؛ همو، مصادر الفکر العربی الاسلامی فی الیمن، صنعا: مرکز الدراسات الیمنیة، ]بیتا.[؛ یوسفبن یحیی حسنی صنعانی، نَسمَة السَّحَر بذکر مَن تشیّع و شَعر، چاپ کامل سلمان جبّوری، بیروت 1420/1999؛ احمدبن محمد حیمی، طیب السّمر فی اوقات السحر، چاپ عبداللّه محمد حبشی، ابوظبی 1423/2002؛ همو، عطر نسیم الصبا، چاپ احمدبن احمد مطاع، ]صنعا[ 1406/1986؛ دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر کاظم موسوی بجنوردی، تهران 1367ش ـ، ذیل «احمدبن محمد حیمی کوکبانی» (از رضوان مسّاح)؛ محمد زباره یمنی، نشر العرف لنبلاء الیمن بعد الالف الی سنة 1357 هجریة، ج 1، ]قاهره[ 1359؛ خیرالدین زرکلی، الاعلام، بیروت 1980؛ احمدحسین شرفالدین، تاریخ الیمن الثقافی، ]قاهره[ 1387/1967؛ محمد شوکانی، البدر الطالع بمحاسن من بعد القرن السابع، ]قاهره 1348[، چاپ افست بیروت ]بیتا.[؛ حسین عمری، مصادر التراث الیمنی فی المتحف البریطانی، دمشق 1400/1980؛Carl Brockelmann, Geschichte der arabischen Litteratur, Leiden 1943-1949.