حیمه

حَیْمَه، ناحیه‌ای وسیع در غرب صنعا، در جمهوری یمن. این ناحیه کوهستانی از شمال به وادی سُرْدُدْ و شهرستان طویله، از جنوب به شهرستان آنِس و وادی سَهام، از مشرق به ناحیه بنی‌مَطَر و از مغرب به ناحیه حَراز* محدود است. طول این ناحیه از شمال به جنوب پنجاه کیلومتر و عرض آن سی کیلومتر است (کبسی، ص 238، پانویس 6). در قدیم‌ترین منابع جغرافیایی اسلامی، این ناحیه با نام اُخْروج (منسوب به اخروج‌بن غوث‌بن سعد) یکی از نواحی (مَخالیف) یمن شمرده شده است (رجوع کنید به یعقوبی، ص 318؛ ابن‌خرداذبه، ص 142؛ مقدسی، ص 92؛ یاقوت حموی، ذیل «الاخروج»). به نوشته ابن‌حائک هَمْدانی (ص 122،210ـ211)، اخروج در دامنه کوه حَضُور، معروف به کوه بنی‌شُعَیْب (بلندترین کوه جزیرة‌العرب)، میان نواحی حضور و هَوْزَن قرار دارد (نیز رجوع کنید به حجری‌یمانی، ج 1، جزء2، ص 255).حیمه امروزه تابع استان صنعا و شامل دو شهرستان است : حیمه داخلیه، که مرکز اداری آن شهر عِرّ در شصت کیلومتری مغرب صنعا است؛ و حیمه خارجیه، که مرکز اداری آن شهر مَفْحَق است (الموسوعة‌الیمنیة، ذیل مادّه). حیمه داخلیه در گذشته تابع ناحیه حَضور بود و اکنون در شمال راه صنعا ـ مَناخَه واقع است (مقحفی، ذیل مادّه). برخی از شهرهای آن عبارت‌اند از: بنوسَیّاغ (که آل‌سیّاغی در صنعا به آنجا منسوب‌اند)، بنویوسف، بنونِمْری (که حصن رَدْمان، محل قبر مُطَّلب‌بن عبدمَناف در آنجاست)، حَدَب، بنومُهَلْهِل، جَبَل‌یَناع (همانجا)، بنوعمرو، بنوحُذَیفی، جُدْعان و احبوب (حجری‌یمانی، ج 1، جزء2، ص 254).حیمه خارجیه در جنوب حیمه داخلیه و در مرز ناحیه حَراز واقع است و در گذشته از توابع این ناحیه بوده است. راه صنعا ـ بندر حُدَیْدَه* در مغرب، از حیمه خارجیه و کوه معروف به شَجَّه می‌گذرد. شهر مفحق در دامنه این کوه قرار دارد (مقحفی، همانجا؛ کبسی، ص 273، پانویس 2). مشهورترین شهرهای حیمه خارجیه عبارت‌اند از: جَحادِب/ جحدب، بنوسلیمان، دَرَوان، عانِز، بنوشَمْهان، حِجْرة ابن‌مهدی، مِخلاف مَذْیور، بنومنصور، أعْروس، بیت الجِرَیْدی، وادی‌عَلْسان، و وادی صابح (حجری‌یمانی؛ مقحفی، همانجاها).برخی خاندانها و قبایل ساکن در حیمه خارجیه عبارت‌اند از : آل‌جَعْدَبی،آل‌کندحی،آل‌عَلِیِّیی،آل‌جوهر، آل‌حُماطی، آل‌جِرَیْدی، آل‌غَوْبَر، آل‌رُمَیْم، آل‌سَلامی، آل‌شَمْهان، آل‌مهدی و طوایفی از قبایل بَکیل و خَولان‌الطِیال. در جبل‌عانز نیز خاندانهایی زندگی می‌کنند که به حیمه خارجیه منتسب‌اند (رجوع کنید به مقحفی، همانجا).زمینهای حَیْمَتَیْن (حیمه داخلیه و حیمه خارجیه) از حاصلخیزترین زمینهای کشاورزی یمن به شمار می‌روند و در آنجا کشت قهوه رونق بسیار دارد و محصول آن به خارج از کشور صادر می‌شود (رجوع کنید به الموسوعة‌الیمنیة، همانجا؛ عمری، ج 2، ص 13؛ د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه).حیمه در سده چهارم در زمان ابن‌حائک هَمْدانی در دست صلیحیان*، از شاخه‌های قبیله هَمْدان، بود (رجوع کنید به ص 211). در 439، علی‌بن محمد صُلَیْحی لشکر جعفربن قاسم‌بن علی عیّانی، سردار زیدی، را شکست داد و ناحیه حضور و دژ یَناع (بزرگ‌ترین دژ حیمه) از توابع حیمه را تصرف کرد. سپس، ابن‌ابی‌حاشد، حاکم صنعا، را در قریه صوف نزدیک حیمه شکست داد و با تصرف صنعا بر سراسر یمن چیره شد (ابن‌قاسم، قسم 1، ص 249).پس از آنکه عثمانیها بر یمن تسلط یافتند (943)، حیمه را نیز تحت‌فرمان درآوردند. در اواخر 974 هنگامی که رضوان‌پاشا، والی عثمانی یمن، صنعا را به سوی باب عالی ترک کرد، مطهّر (فرزند امام زیدی شرف‌الدین‌بن شمس‌الدین) در حیمه فتوحاتی کرد (همان، قسم 2، ص 726). در 977، امیرعبداللّه‌بن محمد داعی از طرف سنان‌پاشای وزیر به حیمه لشکر کشید و دژ یناع را تصرف کرد. هنگامی که مردم یناع فرمان دولت عثمانی را پذیرفتند، عربهای نواحی حیمه نیز بدون جنگ تسلیم شدند (نهروالی، ص 324؛ ابن‌قاسم، قسم 2، ص 736). پس از آن، حسن‌پاشا در ربیع‌الآخر 977 برای یاری عبداللّه داعی حرکت کرد و چهار دژ از توابع حیمه را ــ که اهالی آن بر ضد سلطه عثمانی شوریده بودندــ گرفت (رجوع کنید به نهروالی، ص 328ـ329).در سال 1000، با تأسیس دولت امامان زیدی در صنعا، مردم حیمه به رهبری یوسف‌بن علی حماطی، اطاعت امام قاسم‌بن محمد ملقب به منصور را پذیرفتند. منصور در 1006 عمویش، عامربن علی، را به یاری حماطی فرستاد. عامر در حیمه مستقر شد و با نیروهای عثمانی جنگید. حماطی در جنگ اسیر شد و در زندان صنعا درگذشت و حیمه همچنان به امام زیدی وفادار ماند (ابن‌قاسم، قسم 2، ص 771ـ773،780). منصور در 1014، فقیه عزالدین‌بن علی‌بن صالح اَکْوَع را به حکومت حیمه منصوب کرد. عثمانیها چندین بار کوشیدند تا مجددآ بر حیمه تسلط یابند، اما موفق نشدند (رجوع کنید به همان، قسم 2، ص782، 789، 808، 835) و همواره نایبی از طرف امام‌زیدی صنعا، به حکومت حیمه تعیین می‌شد (رجوع کنید به وزیر، ص174، 228ـ229). با این حال، در 1077 امام زیدی، المتوکل اسماعیل، بر زمینهای حاصلخیز حیمه مستقیمآ مالیات وضع کرد. قبلا عواید مالیاتی را نایب او ارسال می‌کرد (همان، ص 211؛ عمری، ج 2، ص100ـ101).در سده سیزدهم، قبیله اسماعیلیِ یامِ نجران به حیمه نفوذ کردند (د. اسلام، همانجا). ازاین‌رو در ذیقعده 1267، غالب‌بن محمد ملقب به الهادی برای بیرون راندن اسماعیلیه از صنعا به حیمه رفت (صفحات مجهولة من تاریخ‌الیمن، ص 43ـ44؛ کبسی، ص 64). در 1271، امام زیدی المنصور باللّه محمدبن عبداللّه پس از استقرار در صنعا، برای مقابله با مخالفان که در برخی از شهرهای اطراف نفوذ کرده بودند، روانه حیمه شد. لشکریان وی قبایل اَرْحَب و بنی‌جَبر را از حیمه بیرون راندند و پس از تصرف دژهای این ناحیه (همچون بنی‌سَیّاغ و یَناع)، به دستور امام، آنها را تخریب کردند. امام سپس به شهر عِرّ رفت و لشکریانی به سوی قبایل نافرمان فرستاد (صفحات مجهولة من تاریخ‌الیمن، ص52؛ کبسی، ص237ـ242). بنی‌جبر با امام صلح کردند و دژ مَفْحَق را که در دستشان بود، به وی دادند (کبسی، ص 273). با این همه، اسماعیلیه همچنان در حیمه نفوذ داشتند. در 1277، باطنیها و در جمادی‌الاولی 1278، گروه مَکارِمَه (از اسماعیلیه) بر آنجا مستولی شدند و ائمه زیدیه چندبار کوشیدند تا آن را بازگیرند اما موفق نشدند و حیمه همچنان در دست مکارمه باقی‌ماند (رجوع کنید به صفحات مجهولة من‌تاریخ‌الیمن، ص113؛ جرافی‌یمنی، ص 220). در اواخر این قرن، زلزله‌ای شدید به حیمه آسیب رساند (واسعی‌یمانی، ص 261).در صفر 1309، در حیمه بر ضد سلطه عثمانی قیامی برپا گردید و در جنگ میان ترکها و عربها، بسیاری کشته شدند. در جمادی‌الاولی همین سال، عثمانیان مردم حیمه را به اطاعت واداشتند. با وجود این در سالهای بعد، از جمله در 1315 و 1316، جنگ و درگیری میان ترکها و عربها در حیمه برقرار بود. محمدبن متوکل مَقْدَمی، سردار زیدی، پس از آنکه شهر عِرّ را ترک کرد، به همراه طایفه خود، پیوسته با ترکها در نواحی حیمه جنگید و آنان را ناچار ساخت به صنعا عقب‌نشینی کنند (جرافی‌یمنی، ص 61، 78، 153، 180، 183). پس از آن، حیمه باردیگر تحت سلطه دولت زیدی درآمد. در سالهای پایانی سلطنت یحیی‌بن محمد متوکل (حک : 1322ـ1367) و سالهای آغازین جمهوری عربی یمن، دولت چین جاده‌ای از صنعا به حدیده ساخت که از حیمه می‌گذرد (د. اسلام، همانجا).حصن یَناع و حصن رَدْمان از دژهای تاریخی حیمه‌اند (الموسوعة الیمنیة، همانجا). علما و ادبای بسیاری به حیمه منسوب‌اند، از جمله محمدبن حسن صالح حیمی (متوفی 1115) و فرزندش احمدبن محمد (متوفی 1151؛ رجوع کنید به همانجا؛ مقحفی، همانجا).در یمن نقاط دیگری نیز با نام حیمه وجود دارد، از جمله شهر حیمه از توابع استان تَعِز، که آل‌حَیْمی به آنجا منسوب‌اند (الموسوعة‌الیمنیة، همانجا؛ نیز رجوع کنید به مقحفی، همانجا).منابع: ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، چاپ محمدبن علی أکوع، بغداد 1989؛ ابن‌خرداذبه، ابن‌قاسم، غایة‌الامانی فی اخبار القطر الیمانی، چاپ سعید عبدالفتاح عاشور، قاهره 1388/1968؛ عبداللّه جرافی‌یمنی، حولیّات العلامة الجرافی: 1307ـ1316ه / 1889ـ1900م، چاپ حسین عمری، بیروت 1412/1992؛ محمدبن احمد حجری‌یمانی، مجموع بلدان الیمن و قبائلها، چاپ اسماعیل‌بن علی أکوع، صنعا 1416/1996؛ صفحات مجهولة من تاریخ‌الیمن، لمؤلفٍ مجهول، چاپ حسین‌بن احمد سیاغی، صنعا: مرکز الدراسات و البحوث الیمنی، 1404/1984؛ حسین عمری، یَمانیّات فی‌التاریخ و الثقافة و السیاسة، ج 2، بیروت 1420/2000؛ محمدبن اسماعیل کبسی، جواهر الدر المکنون و عجائب السر المخزون، چاپ زیدبن علی وزیر، ]بیروت [1408/1988؛ ابراهیم احمد مقحفی، معجم‌البلدان و القبائل الیمنیة، صنعا 1422/2002؛ مقدسی؛ الموسوعة‌الیمنیة، زیرنظر احمد جابر عفیف و دیگران، صنعا 1412/1992، ذیل «الحیمة» (از حسین عبدالله عمری)؛ محمدبن احمد نهروالی، البرق الیمانی فی‌الفتح العثمانی، بیروت 1407/1986؛ عبدالواسع‌بن یحیی واسعی‌یمانی، تاریخ‌الیمن، المسمّی فرجة‌الهموم و الحزن فی حوادث و تاریخ‌الیمن، صنعا 1991؛ عبداللّه‌بن علی وزیر، تاریخ طُبُق‌الحلوی و صحاف‌المنِّ و السلوی المعروف ب تاریخ‌الیمن خلال القرن الحادی عشرالهجری (1045ه ـ1090م)،: چاپ محمد عبدالرحیم جازم، صنعا، 1429/ 2008؛ یاقوت حموی؛ یعقوبی، البلدان؛EI2, s.v. "Al-Hayma" (by G. Rentz).