حیری ابوعبدالرحمان اسماعیل بن احمد

حیری، ابوعبدالرحمان اسماعیل‌بن احمد، مقری، مفسر، محدّث و فقیه شافعی قرن چهارم و پنجم. به نوشته خطیب بغدادی (ج 7، ص 318) که اطلاعاتش در این باره از خود حیری است، حیری در رجب 361 و احتمالا در محله حیره نیشابور به دنیا آمد (نیز رجوع کنید به سمعانی، ج 2، ص 297ـ298؛ قس یاقوت حموی، ج 2، ص 646، که تاریخ تولد او را به اشتباه 311 ذکر کرده است). حیری نابینا بود (صفدی، ص 119)، لذا در منابع برای او لقب ضریر نیز آورده‌اند (برای نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 7، ص 317؛ سبکی، ج 4، ص 265).حیری از عالمان و فقیهان شافعی دوره خود همچون ابوطاهر محمدبن خُزَیمه (متوفی 387)، زاهربن طاهر سرخسی (متوفی 389)، ابوعبدالرحمان سُلَمی (متوفی 412) استماع حدیث کرد (خطیب بغدادی، ج 1، ص 443، ج 7، ص 318؛ ذهبی، ج 9، ص 473؛ سبکی، ج 4، ص 266؛ برای فهرستی از دیگر مشایخ او رجوع کنید به حیری، مقدمه عرشی، ص 17ـ18). وی در 423 به بغداد سفر کرد و در آنجا احادیثی که از عالمان و محدّثان خراسانی شنیده بود روایت کرد (خطیب بغدادی، ج 7، ص 318؛ ابن‌ماکولا، ج 3، ص 43). خطیب بغدادی بارها مطالبی از حیری به نقل از ابوعبدالرحمان سلمی، صاحب طبقات الصوفیة، نقل کرده است که حاکی از تمایلات صوفیانه حیری و تعلق او به مکتب صوفیانه سلمی در خراسان است (برای نمونه رجوع کنید به خطیب بغدادی، ج 1، ص 443، 445، ج 2، ص 180ـ182؛ برای فهرستی از این نقل‌قولها رجوع کنید به همان، ج 17، فهارس، ص 214).حیری به قصد سکونت در مکه راهی این شهر شد، ولی به جهت ناامنی راه مکه از نیمه راه به نیشابور بازگشت. از جمله کتابهایی که وی در این سفر همراه خود داشت صحیح بخاری بود که آن را از ابوالهیثم محمدبن مکی کُشمیهَنی (متوفی 389) سماع کرده بود. خطیب بغدادی در سه مجلس صحیح بخاری را نزد حیری سماع کرد و فهم و شناخت وی را ستود (همان، ج 7، ص 318ـ319؛ نیز رجوع کنید به سبکی، ج 4، ص 265). علاوه بر خطیب بغدادی، عبدالغافر فارسی (ص 174) نیز حیری را ستوده و از آثار او در علوم قرآن و قرائات و دیگر علوم یاد کرده است. خطیب بغدادی (ج 7، ص 319، به نقل از مسعودبن ناصر سجزی) و فارسی (همانجا)، درگذشت او را اندکی پس از 430 ذکر کرده‌اند.از جمله آثار موجود وی، کتاب وجوه‌القرآن است که محمد عبدوس ستّار آن را به عنوان پایان‌نامه دکتری در دانشگاه کیمبریج تصحیح کرده و نجف عرشی آن را بار دیگر براساس دو نسخه تصحیح کرده است (مشهد 1380ش). کتاب دیگر حیری، تفسیری است با نام کفایة‌التفسیر که کتاب مشهوری بوده (ذهبی، ج 9، ص 474؛ سبکی، همانجا؛ داوودی، ج 1، ص 106) و دو نسخه از آن موجود است (رجوع کنید به ستار، ص 41) از جمله نسخه‌ای کهن که تاریخ کتابت آن 506 است و در کتابخانه آستان قدس رضوی نگهداری می‌شود (فکرت، ص 466؛ برای آگاهی بیشتر از این تفسیر رجوع کنید به ستار، ص 41ـ56). حیری (ص 54) در آغاز وجوه‌القرآن از کتابهای دیگرش یاد کرده است که عبارت‌اند از: الوقوف؛ مثلث الواعظین؛ کتاب التنزیل؛ کتاب معانی اسماءالرب؛ اسماء من نزل فیهم القرآن.منابع: ابن‌ماکولا، الاکمال فی رفع الارتیاب عن المؤتلف و المختلف من الأسماء و الکنی و الأنساب، چاپ عبدالرحمان‌بن یحیی معلمی یمانی، حیدرآباد، دکن 1381ـ1406/ 1962ـ1986؛ اسماعیل‌بن احمد حیری، وجوه‌القرآن، چاپ نجف عرشی، مشهد 1380ش؛ خطیب بغدادی؛ محمدبن علی داوودی، طبقات المفسّرین، بیروت 1403/1983؛ محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشّار عواد معروف، بیروت 1424/2003؛ عبدالوهاب‌بن علی سبکی، طبقات الشافعیة الکبری، چاپ محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، ]قاهره[ 1964ـ] 1976[؛ سمعانی؛ خلیل‌بن ایبک صفدی، نکت الهمیان فی نکت العُمیان، چاپ احمد زکی‌بک، مصر 1329/1911؛ عبدالغافربن اسماعیل فارسی، الحلقة الاولی من تاریخ نیسابور: المنتخب من السیاق، انتخاب ابراهیم‌بن محمد صریفینی، چاپ محمدکاظم محمودی، قم 1362ش؛ محمدآصف فکرت، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، مشهد 1369ش؛ یاقوت حموی، معجم‌الادباء، چاپ احسان عباس، بیروت 1993؛Muhammad Abdus Sattar, "Kifayat al-Tafsir of Nishapuri: a rare manuscript", Islamic culture, LXVIII, no.1 (Jan. 1994).