حیدرآباد (۲) یا حیدرآباد سند

حیدرآباد (2) یا حیدرآباد سند، شهرستان (ضلع) و شهری در ایالت سند در پاکستان.1) شهرستان حیدرآباد. تقریباً در قسمت میانی ایالت سند قرار دارد. مهم‌ترین شهرهای آن، هالا، متیاری، سیتی، لطیف‌آباد، تَندو اللهیار، مَتلی و محمدخان است. ناحیه حیدرآباد در دشت قدیمی سند واقع است و رود سند/ ایندوس و ریزابه‌های آن در آن جریان دارد. آب و هوای آن معتدل و مرطوب، و زمینهای آن حاصلخیز و از عمده‌ترین مراکز تولید برنج، گندم و میوه در سطح ایالت سند است (رجوع کنید به پیتاوالا، ص 269؛ نقشه راهنمای پاکستان؛ )نقشه سند().اهالی آن مسلمان‌اند و به زبان اردو و سندی گفتگو می‌کنند. همچنین گروههای گوناگونی از قبیل بلوچ، سیّد، راجپوت، سندیهای اصیل جَت و مید و میواتی در آن به سر می‌برند (رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید به قاسم‌محمود، ذیل‌مادّه). راه‌آهن شهرهای حیدرآباد را به شهرهای ایالت راجستان در هند مرتبط می‌کند (رجوع کنید به )اطلس جامع جهان تایمز().قبرستان قدیمی میون وهیون از مهم‌ترین آثار قدیمی ناحیه حیدرآباد است (رجوع کنید به نسیانی تتوی، ص 353).2) شهر حیدرآباد، مرکز شهرستان حیدرآباد واقع در 160 کیلومتری شمالی‌شرقی بندر کراچی که برای تمایز از حیدرآباد دکن به حیدرآباد سند نیز معروف است (رجوع کنید به طریحی، ص 187ـ 188). حیدرآباد در کنار رود سند قرار دارد. میانگین بیشترین دمای آن ْ6ر41 در اردیبهشت/ مه و میانگین کمترین آن ْ3ر 10 در دی/ ژانویه است (رجوع کنید به پیتاوالا، ص 148؛ آب و هوای جهان، 2009).راه اصلی پیشاور ـ کراچی از حیدرآباد می‌گذرد و این شهر از راهی که از شهرهای مُلْتان لاهور و راولپندی می‌گذرد به اسلام‌آباد، پایتخت کشور، مرتبط می‌گردد. به‌سبب دسترسی آسان (راه‌آهن)، بسیاری از ساکنان آن مهاجران هندی‌اند (رجوع کنید به قاسم محمود، همانجا). در سرشماری 1385ش/ 2007، جمعیت آن 274، 151، 1 تن ضبط شده است (رجوع کنید به جمعیت شهرها، 2009).از آثار قدیمی شهر، مسجد، چند مقبره از حکام کلهوره (از جمله مقبره غلام شاه‌کلهوره) و تالپوره حیدرآباد و قلعه است (رجوع کنید به قانع، ج 3، بخش 1، ص 473ـ474 و پانویس 1؛ اعجازالدین، ص 48؛ نیز رجوع کنید به الانا، ص 18).پیشینه. به‌نظر برخی محققان، شهر کنونی بر روی خرابه‌های شهر قدیمی نیرون کوت احداث شده است (رجوع کنید به قانع، ج 3، بخش 1، ص 472ـ473؛ بلوچ، ص 36). شهر نیرون کوت را ظاهراً، هنگام فتوحات مسلمانان در سند در سده اول، محمدبن قاسم ثقفی تسخیر کرد (رجوع کنید به بلاذری، ص 617ـ618). جغرافی‌نویسان مسلمان از نیرون یاد کرده و آن را شهری میان دِیْبُل (که خرابه‌های آن در حدود سی کیلومتری جنوب‌غربی شهر تته واقع است رجوع کنید به لسترنج، ص 330، پانویس 1) و منصوره (همان شهر برهمناباد) و جزو اقلیم سند ذکر کرده‌اند (رجوع کنید به ابن‌حوقل، ص 323؛ مقدسی، ص 477). تاریخ احداث حیدرآباد به سده دوازدهم می‌رسد. غلام شاه کلهوره در 1182/ 1768 قلعه‌ای محکم در این مکان احداث کرد و آن را حیدرآباد، برگرفته از لقب امام علی علیه‌السلام، نامید (رجوع کنید به قانع،ج 3، بخش 1، ص 472ـ473؛ قاسم محمود، همانجا؛ نیز رجوع کنید به اعجازالدین، ص 41). پس از انقراض کلهوریان در 1198/ 1783، شهر به دست تالپوریان افتاد و در 1204/ 1789 میرفتح علی‌خان تالپوره، پایتخت خود را از خداآباد به حیدرآباد منتقل کرد و شهر را گسترش داد (اعجازالدین، همانجا).در سده سیزدهم حیدرآباد مرکز سند و شهری بزرگ و پرجمعیت دارای بارو و دارای خانه‌های گلی معرفی شده است (الفینستون، ص 498؛ بورنس، ج 3، ص 49). زین‌العابدین شیروانی در 1254 آن را چنین وصف کرده است: شهری در اقلیم دوم با هوایی گرم، دارای پنج هزار خانه، با مردمی بلوچ و عمدتاً شیعه‌مذهب و نیز هندو و اهل سنّت، و بزرگانی صاحب خزاین بسیار (ص 226ـ227). در 1259/ 1843 حیدرآباد و تمامی ایالت سند به دست نیروهای انگلیسی، تحت فرماندهی سرچارلز ناپیر، افتاد و قسمتهایی از دژ حیدرآباد آسیب دید (اعجازالدین، همانجا). در این زمان حیدرآباد از ایالتهای مهم هند به‌شمار می‌رفت (ربانی، ص 175). با این‌حال انگلیسیها، بنابر ملاحظات سیاسی و تجاری، مقر حکومت را از حیدرآباد به بندر کراچی منتقل کردند که این امر موجب رشد کراچی و از رونق افتادن تدریجی حیدرآباد شد (د. اسلام، همانجا).در 1260، شهر در اختیار امیرانی بود که در قسمت مرکزی دژ زندگی می‌کردند و به رودخانه دسترسی داشتند، ولی تجارت در آنجا رونقی نداشت. هندوها در قسمت قدیمی شهر زندگی می‌کردند و دژ در دست افسران اروپایی ]انگلیسی[ بود و برجی در مرکز دژ قرار داشت (اعجازالدین، ص 42ـ44، 46). عمارتهای قلعه، در 1324/ 1906 بر اثر جنگ و حملات توپخانه‌ای ویران شدند (قاسم محمود، همانجا). حیدرآباد تا 1315ش/ 1936 جزئی از ایالت بمبئی هند بود و در جریان تقسیم شبه‌قاره هند به پاکستان و هند در 23 و 24 مرداد 1326/ 14 و 15 اوت 1947 درگیر منازعات ناشی از آن شد و در این سال جزو پاکستان غربی گردید (رجوع کنید به برک و قریشی، ص356؛ خورشید و راؤ، حصه1، ص 271؛ گودوین، ص 49ـ 52؛ نیز رجوع کنید به سند*).حیدرآباد در دهه‌های بعدی قرن چهاردهم/ بیستم، رشد چشمگیری کرد، به‌ویژه در فرهنگ و علم، چنان‌که به سبب تأسیس دانشگاه سند در 1333ش/ 1954 و تأسیس گروه ادبی سند (سندی ادبی‌بورد) در 1341ش/1962، به منظور گسترش زبان و ادبیات سندی و انتشار آثار فارسی و عربیِ مؤلفانِ قدیمیِ سندی‌الاصل، به صورت یکی از مراکز پر رونق فعالیتهای فرهنگی درآمد. حیدرآباد دارای کتابخانه‌های معتبر و فرهنگستانی به نام فرهنگستان شاه ولی‌اللّه دهلوی است که در آن درباره فلسفه شاه‌ولی‌اللّه و آثار او تحقیق می‌شود. مدرسه مشارع‌العلوم در حیدرآباد، از مهم‌ترین مراکز دینی شیعیان در پاکستان است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا؛ شیمل، ص 178؛ صافی، ص 78، 100).امروزه حیدرآباد توسعه بسیاری یافته است. بافت قدیمی آن دارای کوچه‌های تنگ و خیابانهای باریک است و معماری خاصی دارد، چنان‌که بربام آنها بادگیرهایی برای استفاده از نسیم دریا، از جانب کراچی، هست. قلعه حیدرآباد عمدتاً ویران شده است. بافت جدید شهر منظم است و در سالهای اخیر دو شهرک بازرگانی و صنعتی در پیرامون شهر احداث شده است (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا؛ نبی‌خان، ص 188).منابع: ابن‌حوقل؛ بلاذری (بیروت)؛ عبدالسلام خورشید و روشن‌آراء راؤ، تاریخ تحریک پاکستان، حصه 1، اسلام‌آباد 1993؛ محمداکرام ربانی، جامع مطالعه پاکستان، لاهور 2001؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ قاسم صافی، سرزمین و مردم پاکستان، تهران 1378ش؛ محمدسعید طریحی، ملوک حیدرآباد: تاریخ المملکة القطب شاهیة فی الهند (98ـ1099ه / 1512ـ1678م)، ]لاهه [1426/2005؛ سیدقاسم محمود، انسائیکلوپیدیا پاکستانیکا، لاهور ] 1997[؛ غلام علی شیربن‌عزت‌اللّه قانع، تحفة‌الکرام،ج3،بخش1، چاپ حسام‌الدین راشدی، حیدرآباد، سند 1971؛ ویلیام گودوین، پاکستان، ترجمه فاطمه شاداب، تهران1383ش؛ مقدسی؛ طاهرمحمدبن‌میان حسن نسیانی‌تتوی، تاریخ بلده تهته، معروف به تاریخ طاهری، چاپ نبی بخش‌خان بلوچ، حیدرآباد، سند 1384/1964؛ نقشه راهنمای پاکستان، مقیاس 000، 000،2 :1 تهران: گیتاشناسی، ]بی‌تا.[؛ نقشه سیاسی کشور پاکستان، مقیاس 000،700، 1:1، تهران: سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، 1385ش؛F. S. Aijazuddin, Historical images of Pakistan, Lahour 1992; Chulam Ali Allana, Art of Sind, Islamabad: Lok Virsa Publishing House, [n.d]; N. A. Baloch, Lands of Pakistan: perspectives, historical and cultural, Islamabad 1416/1995; S. M. Burke and Salim al-Din Quraishi, Quaid-i-Azam Mohammad Ali Jinnah: his personality and his politics, Karachi 1997; Alexander Burnes, Travels into Bokhara together with a narrative of a voyage on the Indus, London 1973; City Population, 2007. Retrieved June. 21, 2009, from http://www. citypopulation. de; Mountstuart Elphinstone, An account of the kingdom of Cabul and its dependencies in Persia, Tartary and India, Graz 1969; EI2, s.v. "Haydarabad (Sind)" (by A. S. Bazmee Ansari); Guy Le Strange, The lands of the Eastern Caliphate, Cambridge 1930; Map of Sind, scale 1:1'000'000, Lahore: Ferozsons, 1995; Ahmad Nabi Khan, Development of mosque architecture in Pakistan, Islamabad 1991; Maneck B. Pithawalla, A Physical and economic geography of Sind: the lower Indus basin, Karachi 1959; Annemaria Schimmel, Calligraphy and Islamic culture, New York 1984; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005; World Climate, 2009. Retrieved June. 21, 2009, from http:// www. worldclimate. com.