حوض سلطان

حوض سلطان، دریاچه‌ای فصلی در استان قم. این دریاچه را دریاچه قم، دریاچه ساوه و دریاچه شاهی می‌نامند و گاهی نیز براثر پرآبی و پیوستن آن به کویر نمک، دریاچه‌ای وسیع تشکیل می‌گردد که به دریاچه نمک مشهور است (رجوع کنید به کیهان، ج 1، ص 84؛ بدیعی، ج 1، ص 143). در شرایط کم‌آبی، دلتای رودهای رودشور و کرج و جاجرود چاله حوض سلطان را از دریاچه نمک جدا می‌کند (بدیعی، ج 1، ص170). حوض سلطان در شمال شهر قم و مشرق شهر ساوه بر سر راه تهران ـ قم واقع است (افشین، ج 2، ص 266؛ نیز رجوع کنید به نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران). وسعت آن، با توجه به میزان بارندگی و واردات آب در فصول مختلف سال، متفاوت است و حداکثر به 400،2 کیلومتر مربع می‌رسد (کیهان، همانجا؛ بدیعی، ج 1، ص 143). در تابستان، دریاچه حوض‌سلطان به نمک‌زار و چاله‌ای بزرگ و کاملا کویری تبدیل می‌شود (سیرو، ص 247؛ بدیعی، ج 1، ص170). آب آن تلخ و شور است (بدیعی، ج 1، ص 143؛ برای توضیحی درباره «آب تلخ» و «آب شور» رجوع کنید به فشارکی، ذیل "Bitter lake" و "Salt lake"). این دریاچه از دو چاله بیضی‌شکل به نامهای حوض سلطان (قسمت غربی) و حوض مره (قسمت شرقی، که ظاهراً نام آن مأخوذ از نام کوه مره در شمال دریاچه است) تشکیل شده است (رجوع کنید به بدیعی، ج1، ص170). در مواقع خشکی و کم بارانی باریکه‌ای خشکی یا باتلاقی به طول ده کیلومتر، آنها را از هم جدا می‌کند (گابریل، ص 12، 59). ناصرالدین‌شاه (ص 205) ترکیب این دو دریاچه و باریکه میان آنها را به عینک تشبیه کرده است. بخشی از رشته کوه البرز در شمال آن است که تعدادی از رودهای آن وارد حوضه آبریز دریاچه می‌شوند (رجوع کنید به کیهان، همانجا).این دریاچه را باقی مانده دریای بزرگی می‌دانند که در این ناحیه بوده است (رجوع کنید به هِدین، ص 551؛ سیرو، ص 249؛ پیرنیا، ج 1، ص 148). در دوره مادها دریاچه حوض سلطان در مرکز ماد سفلا قرار داشت (دیاکونوف، ص 81، 88ـ89). در بعضی منابع قدیم تاریخ اسلام آمده است که خشک شدن دریاچه ساوه یکی از رویدادهای هم‌زمان با ولادت حضرت رسول اکرم بوده است (رجوع کنید به یعقوبی، ج 2، ص 8؛ قزوینی، ص 258ـ259؛ حمداللّه مستوفی، ص 222؛ شیروانی، ص 304). در سده پنجم یا ششم سد ساوه را بر رود قره‌چای زدند تا باتلاقهایی را که بین حوض سلطان و دریای نمک و رود قره‌چای به وجود می‌آمد و عبور و مرور را دشوار می‌کرد خشک کنند. این سد از سنگ و ساروج و در میان دره‌ای که شکافی طبیعی داشت ساخته شده بود ولی پس از مدتی، بر اثر فشار آب ویران شد (سیرو، ص 251؛ دیولافوا، ص 175). به‌نوشته سیرو (ص 252)، برای آبیاری زمینهای کشاورزی ساوه، سد را تعمیر کردند و مانع ورود آب به دریاچه شدند. سلطان سنجر (متوفی 552) برای رفاه حال مسافران و عابران، در این محل چند رشته قنات احداث کرد و آب آنها را در حوضی جاری ساخت، از آن پس عبور کاروانیان از این محل متداول گردید. کاروان‌سرای حوض سلطان را نیز از بناهای دوره سلطان سنجر می‌دانند (راهنمای جغرافیای تاریخی قم، ج 1، ص 245ـ246). کرزن (ج 2، ص 3) نیز از آب انباری که آب آن از چند رشته قنات از حدود شمالی کویر تأمین می‌شده سخن گفته است.ظاهرآ سد ساوه تا 1267 وجود داشته است، زیرا ناصرالدین‌شاه همراه با امیرکبیر از آن دیدن کردند (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج 1، ص 14). به نوشته کرزن (ج 2، ص 3ـ4)، این سد را در 1290 امین‌السلطان، به منظور آبادکردن املاک خود، که لازمه آن تغییر مسیر کاروانهایی بود که راه کوتاه‌تر میان دو دریاچه را طی می‌کردند، خراب کرد و دریاچه مجددآ پرآب و راه میان دو دریاچه بسته شد. او جاده‌ای جدید برای زوّار احداث نمود و کاروان‌سراهای علی‌آباد، منظریه و قم را بنا کرد و کاروانها ناگزیر شدند از راه جدید تردد کنند. ناصرالدین‌شاه نیز که در 1305 از دریاچه دیدن کرده است می‌نویسد این دریاچه شش سال قبل مجددآ تشکیل شده است و مسافران باید از راه جدید و از مغرب کنار دریاچه عبور کنند که مسافت آن ده فرسنگ بیشتر است (ص 201ـ203؛ نیز رجوع کنید به هدین، ص 549). در عصر ناصری، مسافت دور دریاچه سی ساعت پیاده‌روی و عمق آن حدود ده ذرع تخمین زده شده است؛ در فصل بهار زمینهای اطراف دریاچه مملو از لاله قرمز و گلهای زرد و سفید می‌شده، همچنین در مراتع پیرامونِ آن، نزدیک به ده هزار شتر متعلق به دولت ــکه شتربانان آن از قبیله چادرنشین عرب کلکو بودندــ چرا می‌کردند (رجوع کنید به ناصرالدین قاجار، ص 203ـ205). به نوشته گابریل (ص 59)، در قسمت اعظم سال راه کاروانیان از راه خشکی میان دو دریاچه می‌گذشت. خود وی نیز از این راه عبور کرده بود. سیرو، با توجه به قرارگیری دو کاروان‌سرای قلعه‌قرمز و حوض سلطان، هر دو در شمال دریاچه و در یک مسیر شمالی ـ جنوبی واحد، احتمال داده که راه سنگفرشی که متعلق به دوره صفوی و خط سیر تابستانی ری به قم بوده، از میان دو دریاچه می‌گذشته است (ص 248، 251 و ص 9، نقشه). ظل‌السلطان (ج 2، ص 433) نیز به عبور خود از راه معمول، راه حوض سلطان، اشاره کرده است. امروزه بزرگراه تهران ـ قم از مغرب دریاچه می‌گذرد.منابع: اعتمادالسلطنه؛ یداللّه افشین، رودخانه‌های ایران، تهران 1373ش؛ ربیع بدیعی، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1362ش؛ حسن پیرنیا، ایران باستان، یا، تاریخ مفصل ایران قدیم، تهران 1369ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهة‌القلوب؛ ایگور میخائیلوویچ دیاکونوف، تاریخ ماد، ترجمه کریم کشاورز، تهران 1357ش؛ ژان پل راشل دیولافوا، سفرنامه مادام دیولافوا: ایران و کلده، ترجمه و نگارش علیمحمد فره‌وشی، تهران 1361ش؛ راهنمای جغرافیای تاریخی قم: مجموعه متون و اسناد، ج 1، به‌کوشش مدرسی طباطبایی، قم 1335ش؛ ماکسیم سیرو، کاروانسراهای ایران و ساختمانهای کوچک میان‌راه‌ها، ترجمه عیسی بهنام، ]تهران، بی‌تا.[؛ زین‌العابدین‌بن اسکندر شیروانی، بستان‌السیاحه، یا، سیاحت‌نامه، چاپ سنگی تهران 1315، چاپ افست ]بی‌تا.[؛ مسعودمیرزابن ناصر ظل‌السلطان، خاطرات ظل‌السلطان، چاپ حسین خدیوجم، تهران 1368ش؛ پریدخت فشارکی، فرهنگ جغرافیا، تهران 1379ش؛ زکریابن محمد قزوینی، کتاب آثارالبلاد و اخبارالعباد، چاپ فردیناند ووستنفلد، گوتینگن 1848، چاپ افست ویسبادن 1967؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ آلفونس گابریل، عبور از صحاری ایران، ترجمه فرامرز نجد سمیعی، مشهد 1371ش؛ ناصرالدین قاجار، شاه ایران، سفرنامه عراق عجم: بلاد مرکزی ایران، تهران 1362ش؛ نقشه تقسیمات کشوری جمهوری اسلامی ایران، مقیاس 000، 500،1:2، تهران: سازمان نقشه‌برداری کشور، 1383ش؛ اسون اندرس هِدین، کویرهای ایران، ترجمه پرویز رجبی، تهران 1355ش؛ یعقوبی، تاریخ؛George N. Gurzon, Persia and the Persian question, London 1892.