حوض (۱)

حَوْض (1)، از مواقف قیامت که پیامبراکرم به روز رستاخیز، از مؤمنان امت خویش در کنار آن دیدار می‌کند. حوض واژه عربی است، به معنای محل جمع شدن آب یا جایی که برای نگهداری آب در زمین ساخته می‌شود (رجوع کنید به زَبیدی؛ صفی‌پوری، ذیل واژه) و در منابع جدیدتر آن را به برکه و آبدان معنی کرده‌اند (رجوع کنید به دهخدا، ذیل واژه). تعابیر حوض آب، حوض ترسا، حوض ماهی، حوض نعمان و حوضک در زبان فارسی کاربرد دارند (رجوع کنید به برهان، ج 2، ص 693ـ694؛ دهخدا، همانجا). در مراسم حج پیش از اسلام، از حوضهای چرمین و قابل حملی یاد شده است که هاشم و کسانی که پس از او عهده‌دار آبرسانی به حاجیان بودند، آنها را می‌ساختند (رجوع کنید به نویری، ج 16، ص 36؛ مجلسی، ج15، ص38) و شاید از همین‌روست که عبدالمطلب، پسر هاشم، را «ذوالحوضین» لقب داده‌اند (رجوع کنید به زبیدی؛ صفی‌پوری، ذیل واژه).واژه حوض با اضافه تشریفی به پیامبر (حوضِ نبی)، در بسیاری از منابع آمده است (برای نمونه رجوع کنید به طوسی؛ قرطبی، ذیل کوثر: 1) و نقل شده که رسول اکرم از مؤمنان امت خویش در کنار آن دیدار می‌کند (رجوع کنید به میبدی؛ فیض کاشانی، ذیل کوثر:1).از دعاهای معمول این بوده است که خدایت از حوض پیامبر بیاشاماند و سیراب فرماید (رجوع کنید به زمخشری، ذیل واژه). واژه حوض و مشتقات آن در قرآن نیامده است، ولی بسیاری از مفسران واژه کوثر را در نخستین آیه سوره کوثر، همان حوض پیامبر می‌دانند (برای نمونه رجوع کنید به میبدی؛ ابوالفتوح رازی؛ قرطبی؛ فیض‌کاشانی، ذیل آیه) که آب آن از شیر سفیدتر و از عسل گواراتر است (سیوطی، 1421، ذیل کوثر: 1). علمای مسلمان احادیث حوض را متواتر و اعتقاد به وجود حوض را از شرایط ایمان شمرده‌اند (رجوع کنید به غزالی، ج 1، ص 125؛ نووی، ج 15، ص 53؛ مناوی، ج 3، ص 528). ابن‌بابویه (1371ش، ص 65) باور به وجود آن را از اعتقادات امامیه دانسته است. گستره این حوض و شمار جامهای کنارِ آن در بسیاری از منابع کهن اسلامی به تفصیل آمده است (برای نمونه رجوع کنید به ابن‌حنبل، ج 2، ص 162ـ163؛ ابن‌بابویه، همانجا؛ برای دیگر ویژگیهای این حوض رجوع کنید به مسلم‌بن حجاج، ج 7، ص 65؛ سیوطی، 1401، ج 1، ص 581).در روایاتی از پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم وسعت این حوض بیش از فاصله عَدَن تا عَمان یا کعبه تا بیت‌المقدس یا صنعا تا بُصری و تعداد جامهای آن بیش از شمار ستارگان دانسته شده است (رجوع کنید به ابن‌حنبل، همانجا؛ بقی‌بن مخلد، ص80ـ81، 88). بنابر روایات شیعه و اهل سنّت، امیر مؤمنان علی علیه‌السلام ساقی حوض یا ساقی کوثر (رجوع کنید به اخطب خوارزم، ص 294؛ طبری، ص 86) و یاور و همراهِ پیامبر (ابن‌بابویه، 1362ش، ج 2، ص 559ـ560؛ ابونعیم اصفهانی، ج10، ص 211) در کنار حوض است.در آثار اسلامی، علی علیه‌السلام نخستین کسی معرفی شده است که کنار حوض به حضور پیامبرمی‌رسد (برای نمونه رجوع کنید به حاکم نیشابوری، ج 3، ص 136؛ ابن‌عبدالبرّ، ج 3، ص 1090) و مانع آمدن منافقان به کنار حوض می‌شود (طبری، ص 91).بنابر حدیثی نبوی، آنان که پس از پیامبر مرتکب بدعت شوند، به حوض راه نمی‌یابند (رجوع کنید به مسلم‌بن حجاج، ج 7، ص 65ـ69). همچنین در روایات آمده است که هرکس به حوض پیامبر باور نداشته باشد، به کنار آن درنمی‌آید (رجوع کنید به بهاءالدین اربلی، ج 3، ص 79؛ مجلسی، ج 8، ص 19، 34).طبق حدیث ثقلین*، قرآن و عترت پیامبر روز رستاخیز در کنار حوض بر آن حضرت وارد می‌شوند (رجوع کنید به ابن‌حنبل، ج 5، ص 182؛ حاکم نیشابوری، ج 3، ص 109؛ هیثمی، ج 1، ص170، ج 9، ص 163ـ165؛ مجلسی، ج 23، ص 134ـ136).بَقی‌بن مَخلد قُرطبی (متوفی 276) روایات مربوط به حوض را در کتاب خود با عنوان مارُوی فی الحوض و الکوثر گرد آورده است. ابوالقاسم ابن‌بَشکُوال (متوفی 578) نیز ذیلی بر این کتاب نوشته است. عبدالقادربن محمد عطا صوفی این دو کتاب را به همراه مستدرکی از احادیث حوض و کوثر با عنوان مرویّات الصحابة رضی‌اللّه عنهم فی الحوض و الکوثر (مدینه 1413) منتشر کرده است.منابع: ابن‌بابویه، الاعتقادات، چاپ عصام عبدالسید، قم 1371ش؛ همو، کتاب‌الخصال، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1362ش؛ ابن‌حنبل، مسندالامام احمدبن حنبل، بیروت: دارصادر، ]بی‌تا.[؛ ابن‌عبدالبرّ، الاستیعاب فی معرفة الاصحاب، چاپ علی‌محمد بجاوی، بیروت 1412/1992؛ حسین‌بن علی ابوالفتوح رازی، تفسیر روح‌الجِنان و روح‌الجَنان، چاپ ابوالحسن شعرانی و علی‌اکبر غفاری، تهران 1382ـ1387؛ احمدبن عبداللّه ابونعیم اصفهانی، حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، چاپ محمدامین خانجی، بیروت 1387/1967؛ موفق‌بن احمد اخطب خوارزم، المناقب، چاپ مالک محمودی، قم 1414؛ محمدحسین‌بن خلف برهان، برهان‌قاطع، چاپ محمد معین، تهران 1361ش؛ بَقی‌بن مَخلد، ماروی فی الحوض و الکوثر، در مرویّات الصحابة رضی‌اللّه عنهم فی‌الحوض و الکوثر، چاپ عبدالقادر صوفی، مدینه: مکتبة‌العلوم و الحکم، 1413؛ علی‌بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف‌الغمة فی معرفة‌الائمة، بیروت 1405/1985؛ محمدبن عبداللّه حاکم نیشابوری، المستدرک علی‌الصحیحین، چاپ یوسف عبدالرحمان مرعشلی، بیروت 1406؛ دهخدا؛ محمدبن محمد زَبیدی، تاج‌العروس من جواهرالقاموس، چاپ علی‌شیری، بیروت 1414/1994؛ محمودبن عمر زمخشری، اساس البلاغة، چاپ عبدالرحیم محمود، بیروت ]بی‌تا.[؛ عبدالرحمان‌بن ابی‌بکر سیوطی، الجامع‌الصغیر فی احادیث البشیرالنذیر، بیروت 1401؛ همو، الدرالمنثور فی‌التفسیر بالمأثور، چاپ نجدت نجیب، بیروت 1421/2001؛ عبدالرحیم‌بن عبدالکریم صفی‌پوری، منتهی‌الارب فی لغة‌العرب، چاپ سنگی تهران 1297ـ1298، چاپ افست 1377؛ احمدبن عبداللّه طبری، ذخائرالعقبی فی مناقب ذوی‌القربی، قاهره 1356، چاپ افست بیروت ]بی‌تا.[؛ طوسی؛ محمدبن محمد غزالی، احیاءعلوم‌الدین، چاپ محمد محمد تامر، قاهره 2004؛ محمدبن شاه مرتضی فیض کاشانی، تفسیرالصافی، بیروت 1402/1982؛ محمدبن احمد قرطبی، الجامع لاحکام القرآن، بیروت 1405/1985؛ مجلسی؛ مسلم‌بن حجاج، الجامع‌الصحیح، بیروت: دارالفکر، ]بی‌تا.[؛ محمد عبدالرووف‌بن تاج‌العارفین مُناوی، فیض‌القدیر: شرح‌الجامع الصغیر من احادیث البشیرالنذیر، چاپ احمد عبدالسلام، بیروت 1415/1994؛ احمدبن محمد میبدی، کشف‌الاسرار و عدة‌الابرار، چاپ علی‌اصغر حکمت، تهران 1361ش؛ یحیی‌بن شرف نووی، صحیح مسلم بشرح النووی، بیروت 1407/1987؛ احمدبن عبدالوهاب نویری، نهایة‌الارب فی فنون الادب، قاهره ] 1923[ـ1990؛ علی‌بن ابوبکر هیثمی، مجمع‌الزوائد و منبع الفوائد، بیروت 1408/1988.