حوت (ماهی)

حوت (ماهی)، از صورتهای فلکی منطقة‌البروج و دوازدهمین برج از بروج دوازده‌گانه.ستارگان حوت را به صورت دو ماهی تصور کرده‌اند که با دو رشته نخ فرضی و خمیده (یا به نوشته ابوریحان بیرونی، ص 91: خیط‌الکتان، یعنی رشته کتان) به هم متصل می‌شوند. یکی را ماهی مقدَّم (السَّمَکة‌المتقدّمة) می‌نامیدند که در جنوب صورت فلکی فرس اعظم* واقع است و دیگری در جنوب ستارگان امرأة‌المسلسلة* جای دارد (صوفی، 1406، ص 301؛ ترجمه فارسی، ص 221؛ مسعودی‌مروزی، 1382ش، ص 103؛ نیز رجوع کنید به شکل 1). در بندهش (ص 43) نیز از حوت با عنوان ماهی در زمره بروج دوازده‌گانه یاد شده است. برخی پژوهشگران متشکل بودن حوت از دو ماهی را یادآور یک ماه کبیسه اضافی می‌دانند که هر شش سال یک بار در تقویم 360 روزه بابلی اعمال می‌شد. همچنین احتمال دارد نشان Й، که امروزه برای صورت فلکی حوت به کار می‌رود، نماد دو ماهی متصل به هم باشد (آلن، ص 337، 340).در اسطوره‌های یونانی هیولایی به نام تیفون به آفرودیت و پسر او آروس در کنار رودی حمله کرد. آن دو در آب فرو رفتند و به شکل دو ماهی درآمدند و به آسمان رفتند (مصفّی، ذیل مادّه؛ نیز رجوع کنید به مور، ذیل "Scutum/Serpens Cauda").عربهای قدیم حوت را سَمَکَتَیْن (دو ماهی) می‌نامیدند و آن را شامل دو رشته ستاره می‌دانستند (صوفی، همانجا). رشته ستارگان جنوبی آن که به سوی صور فلکی فرس اعظم و دلو گسترش داشت، صورت فلکی حوت امروزی بود و شاخه شمالی آن (السمکة‌الشمالیة) اغلب با ستارگان امرأة‌لمسلسلة آمیخته بود و با منطقة‌البروج ارتباطی نداشت (ابوریحان بیرونی، ص 113؛ نیز رجوع کنید به آلن، ص 337ـ338). چنان‌که صوفی (1406، ص 307) نیز توضیح ستارگان دو ماهی فرضی در پیکر امرأة المسلسلة را به بخش توصیف ستارگان امرأة‌المسلمة ارجاع داده و در آنجا به تفصیل به باورهای مردم عرب درباره این ستاره‌ها پرداخته است (نیز رجوع کنید به همان، ص170ـ173). ظاهراً در گذشته شاخه شمالی حوت، به سبب وجود آخرین منزلِ قمر در آن، از شاخه جنوبی اهمیت بیشتری داشته است (رجوع کنید به ابن‌قتیبه، ص 84ـ85).بطلمیوس (ص 379ـ381) 34 ستاره را در طرح اصلی صورت و چهار ستاره را خارج از طرح برشمرده است که قدر ستاره‌های اصلی چنین است: دو ستاره از قدر سوم، 22 تا از قدر چهارم، سه تا از قدر پنجم و هفت تا از قدر ششم. صوفی (1406، ص 311) نیز تعداد ستارگان حوت را مانند بطلمیوس برشمرده است، اما براساس رصدهایش تعداد آنها را در قدر چهارم یکی کمتر، در قدر پنجم دو تا بیشتر و در قدر ششم یکی کمتر از بطلمیوس ذکر کرده است.به‌سبب دقیق نبودن بطلمیوس در تعیین طول دایرة‌البروجی ستارگان سی‌ویکم تا سی‌وچهارم حوت، امروزه پژوهشگران، به خصوص درباره اینکه دو ستاره سی‌ویکم و سی‌وچهارم دقیقاً با کدام ستاره‌ها در آسمان منطبق‌اند، اختلاف‌نظر دارند (بطلمیوس، ص380ـ381، پانویس 57). جالب توجه آنکه صوفی (1406، ص 306ـ307) نیز طول و عرض دایرة‌البروجی دو ستاره اخیر و دو ستاره بیست‌ونهم و سی‌ام را همراه با خطا دانسته است.همچنین صوفی (1406، ص 305) در مواردی، از ستارگان کم‌نوری در طرح صورت‌فلکی حوت یاد کرده‌است که در فهرست بطلمیوس وجود ندارند، اما صوفی نیز در اثر خود آنها را به فهرست بطلمیوس نیفزوده است (برای اسامی امروزی آنها رجوع کنید به صوفی،1997، مقدمه شیلروپ،ص26).دو رشته‌ریسمان فرضی که دو ماهی را به هم متصل می‌کنند، یکی از ستاره نهم تا هجدهم حوت ادامه می‌یافت و دیگری شامل ستاره‌های بیستم تا بیست‌و سوم حوت بود (برای آگاهی از نامهای جدید این ستارگان رجوع کنید به بطلمیوس، ص 379ـ380، جدول، ستون نامهای جدید). ابرخس و بطلمیوس، ستاره اول حوت را ــ که امروزه با نام حوت شناخته می‌شود، به‌سبب جایگاهش در اتصال میان دو ریسمان، «گره دو ماهی» یا «گره دو ریسمان» می‌نامیدند (رجوع کنید به همان، ص 380، جدول؛ نیز رجوع کنید به آلن، ص 342). بعدها این نام یونانی به عربی ترجمه شد و در دوره اسلامی به همین معنی، با نام «عقدالخَیْطَیْن»، به‌کار می‌رفت (رجوع کنید به صوفی، 1406، ص310) و امروزه نام عربی به صورت Okda، گاهی در زبانهای اروپایی به کار می‌رود (رجوع کنید به بکیچ، ص 266). در نجوم دوره اسلامی ستاره امرأة‌المسلسلة آخرین منزل از منازل بیست‌وهشت گانه قمر بود و آن را رشاء ]=ریسمان[ یا بطن‌الحوت می‌نامیدند (رجوع کنید به صوفی، 1406، ص 165؛ ابوریحان بیرونی، همانجا). به سبب آمیختگی ستارگان حوت و امرأة‌المسلسلة، بعدها در لاتینی نام Alrescha، برگرفته از نام عربی آن (الرشاء)، به اشتباه به ستاره حوت اطلاق شد که امروزه این نام همچنان به‌کار می‌رود (کونیچ و اسمارت، ص50). ابن‌قتیبه (ص 191ـ192) ضمن توضیح روش قبله‌یابی با استفاده از منازل قمر و برخی صور فلکی، از کاربرد حوت نیز در این‌باره یاد کرده است. در احکام نجوم دوره اسلامی، حوت برجی آبی، سرد و مرطوب و مؤنث به شمار می‌آمد (رجوع کنید به مسعودی‌مروزی، 1379ش، ص 45) و آن را، به همراه قوس، خانه مشتری می‌دانستند (همان، ص 75). به‌سبب حرکت تقدیمی زمین، اکنون نقطه اعتدال بهاری از صورت حَمَل به منطقه‌ای نسبتاً کم‌ستاره در جنوب ستاره حوت منتقل شده است و تا حدود هشتصد سال دیگر نیز در حوت خواهد بود (آلن، ص 337؛ بکیچ، همانجا؛ نیز رجوع کنید به تقدیم اعتدالین*).نصیرالدین‌طوسی در ترجمه صورالکواکب صوفی، در ستونی که خود افزوده، به‌لحاظ احکام نجومی، مزاجهایی برای ستارگان بخشهای گوناگون حوت بیان کرده (رجوع کنید به ص 227ـ 229)، که ظاهراً در این‌باره تحت‌تأثیر آرای بطلمیوس در تترابیبلوس (در نجوم دوره اسلامی اربع مقالات) بوده است. در نجوم جدید، حوت با صورتهای فلکی امرأة‌المسلسلة، دلو، حمل، قیطس، فرس اعظم و مثلث، هم‌مرز است (رجوع کنید به شکل 2). این صورت فلکی با مساحت 42ر889 درجه مربع، 156ر2% از مساحت آسمان را می‌پوشاند. محدوده غربی ـ شرقی این صورت از بُعد 22 ساعت و 49 دقیقه تا 2 ساعت و 4 دقیقه، و محدوده شمالی ـ جنوبی آن از میل ْ33 + تا ْ7- را شامل می‌شود (بکیچ، همانجا).منابع: ابن‌قتیبه، کتاب‌الانواء، حیدرآباد، دکن 1375/1956؛ ابوریحان بیرونی، کتاب التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، چاپ جلال‌الدین همائی، تهران 1362ش؛ بندهش، ]گردآوری[ فرنبغ دادگی، ترجمه مهرداد بهار، تهران: توس، 1369ش؛ عبدالرحمان‌بن عمر صوفی، کتاب صورالکواکب، چاپ عکسی از نسخه خطی کتابخانه بودلیان، ش 144Marsh.، فرانکفورت 1406/1986؛ همان: ترجمه صورالکواکب عبدالرحمن صوفی، به قلم نصیرالدین طوسی، چاپ معزالدین مهدوی، تهران 1351ش؛ محمدبن مسعود مسعودی‌مروزی، جهان دانش، چاپ جلیل اخوان زنجانی، تهران 1382ش؛ همو، مجمع‌الاحکام، چاپ علی حصوری، تهران 1379ش؛ ابوالفضل مصفّی، فرهنگ اصطلاحات نجومی، تهران 1366ش؛Richard Hinckley Allen, Star names: their lore and meaning, NewYork 1963; Michael E. Backich, The Cambridge guide to the constellations, Cambridge 1995; Paul Kunitzsch and Tim Smart, Short guide to modern star names and their derivations, Wiesbaden 1986; Patrick Moore, Guide to stars and planets, London 1993; Claudius Ptolemy, Ptolemy's Almagest, translated and annotated by G. J. Toomer, Princeton, N. J. 1998; Abd-al-Rahman Sufi, Description des etoiles fixes, traduction litterale de deux manuscrits arabes de la Bibliotheque royale de Copenhague et de la Bibliotheque imperiale de St. Petersbourg, avec des notes par H. C. F. C. Schjellerup, St. Petersbourg 1874, repr. in Islamic mathematics and astronomy, vol. 26, collected and reprinted by Fuat Sezgin, Frankfur am main: Institute for the History of Arabic-Islamic Science at the Johann Wolfgang Goethe University, 1997.