چَمِسْتان، بخش و شهری در شهرستان نور، در استان مازندران.1) بخش چمستان. در مشرق شهرستان نور واقع است. از شمال به بخش مرکزی شهرستان محمودآباد و بخش مرکزی شهرستان نور، از مشرق به بخش مرکزی شهرستان آمل، از جنوب به بخش بلده (در شهرستان نور) و از مغرب به بخش مرکزی شهرستان نور محدود میشود و مشتمل است بر سه دهستان (ناتِلْ رستاق، میانرود و لاویج) و شهر چمستان.دامنههای شمالی رشته کوه البرز مرکزی، جنوب بخش را فراگرفته است. قسمت شمالی بخش جلگهای است و بیشتر آبادیهای بخش در این قسمت واقعاند. مهمترین کوههای چمستان عبارتاند از: وَرْدِوی (بلندترین قله 080‘2 متر) در حدود 35 کیلومتری جنوبشرقی شهر نور، فیروزلو (بلندترین قله 034‘2 متر) در حدود 26 کیلومتری جنوب شهر نور، و چِلینلو (بلندترین قله 610،1 متر) در حدود 26 کیلومتری جنوبشرقی شهر نور (جعفری، ج 1، ص 196، 385، 545). رودهای دائم لاویجرود، آلِشْرود و اَنْگِتارود، در این بخش جاریاند (همان، ج 2، ص 97، 437ـ438، 470). رودهای این بخش عمدتآ جهت جنوبی ـ شمالی دارند و به دریای خزر میریزند.از مهمترین محصولات بخش چمستان، گندم، جو، برنج، لوبیا و نخود است. در مناطق پایکوهی، محصولات باغی، مانند گیلاس و سیب و مرکّبات، به عمل میآید (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 27، ص 291ـ293). دامداری و پرورش طیور نیز از مشاغل رایج آنجاست. در بعضی آبادیهای بخش، پرورش زنبور عسل رایج است (همان، ج 27، ص 92، 133، 204، 326).در این بخش، بافت جاجیم، چادرشب و قالی رواج دارد و بعضی از این بافتهها به دیگر نقاط ایران صادر میشود (همان، ج 27، ص 55، 103). عباس شایان (ص 90) از فعالیت کورههای ساچمهسازی در این بخش یاد کرده است. راه اصلی شهر آمل به نور و قسمت غربی استان، از این بخش میگذرد.برخی از آثار قدیمی بخش چمستان عبارتاند از : زیارتگاههای محمدبن بکربن علی، در آبادی بوتهده (در حدود دوازده کیلومتری شمالغربی شهر آمل)؛ سید اسکندر، در آبادی باریکلا (در حدود شانزده کیلومتری جنوبغربی شهر آمل)؛ امامزاده قاسم در آبادی اَنبارده (در حدود نُه کیلومتری جنوبغربی شهر آمل)؛ سید زکریا، در آبادی ساداتمحله (در حدود 29 کیلومتری جنوبشرقی شهر نور) و امامزاده عبداللّه، در آبادی فولاد کلا (در نُه کیلومتری جنوبغربی شهر آمل؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 27، ص 32، 41، 55 و جاهای دیگر). مرعشی در اواخر قرن نهم از حفر خندق و بنای قصر، حمام، بازار و مسجدی در قریه واتاشان خبر داده (رجوع کنید به ص 211) که ویرانههای این آثار در جنوب آبادی نصرتآباد (در حدود ده کیلومتری جنوبشرقی شهر نور) باقی است (بینائی، ص 91ـ92).از لحاظ تقسیمات کشوری، آبادیها و دهستانهای چمستان کنونی در 1323ش جزو شهرستان آمل (از استان دوم) بودند. در این سال، آبادی چمستان (با ضبط چماستان) جزو دهستان ناتل رستاق بود (ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، ج 1، ص 165). در 1329ش، بخش چمستان در شهرستان آمل تشکیل شد و در 1339ش جزو شهرستان نور گردید (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1380ش، ص 79).در سرشماری 1375ش، جمعیت بخش چمستان حدود 000 ‘38 تن بوده است که از این تعداد حدود 000 ‘33تن روستانشین بودهاند (مرکز آمار ایران، 1376ش الف، ص 6؛ همو، 1376ش ب، ص هشتادوچهار). اهالی بخش به فارسی با گویش مازندرانی سخن میگویند و شیعه دوازده امامیاند (فرهنگ جغرافیائی آبادیها، ج 27، ص 103).2) شهر چمستان، مرکز بخش چمستان، در قسمت شمالی بخش و در فاصله حدود پانزده کیلومتری جنوبغربی شهر نور در ارتفاع 155 متری واقع است. کوه تارملو در حدود هشت کیلومتری جنوب آن قرار دارد و رودِ وازرود از میان شهر میگذرد. میانگین بیشترین دمای شهر در تابستانها ْ25، میانگین کمترین آن در زمستانها ْ5- ، میانگین بارش سالیانه شهر حدود 850 میلیمتر است (همانجا). این شهر با راه اصلی با شهر آمل (در فاصله حدود چهل کیلومتری) در مغرب و شهر ساری (در فاصله حدود 127 کیلومتری) مرتبط است.نام چمستان ظاهرآ به سبب چمنزارهای فراوانِ منطقه به آن اطلاق شده است (رجوع کنید به همان، ج 27، ص 103ـ104). این نام در منابع به صورتهای چوماسان (ملگونوف، ص 166)، چماستان (رابینو، ص 171؛ رزمآرا، ج 3، ص 93)، چماسان (کیهان، ج 2، ص 298) و چمنستان (همان، ج 3، ص 8) ضبط شده است. نام این شهر، که در منطقه تاریخی ناتل رستاق واقع است، از دوره قاجار در منابع آمده است. در دوره ناصرالدین شاه قاجار (حک: 264ـ1313) آبادی چمستان جزو بلوک نور (از بلوکات شمالی آمل) به شمار میرفت و منابع سرب کوه چوماسان در نزدیکی آن بود (ملگونوف، همانجا). رابینو در حدود 1328ـ1329 چمستان را جزو ناتل رستاق ذکر کرده است (همانجا). در 1311ش، مسعود کیهان (ج 2، ص 298، ج 3، ص 8) آبادی چمستان را مرکز بلوک نائیج و از توابع آمل ذکر نموده و از جنگلهای انبوه آنجا یاد کرده است. بنابر مطالب رزمآرا در اوایل دهه 1330ش، عدهای از اهالی چمستان در تابستان به مناطق ییلاقی بلده (رجوع کنید به نور*) کوچ میکردند و در زمستان، عدهای از اهالی بلده در چمستان ساکن میشدند (همانجا).آبادی چمستان در 1369ش شهر شد (ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی، 1382ش، ذیل «استان مازندران»). در سرشماری 1375ش،جمعیت آن حدود 900‘4 تن بوده است (مرکز آمار ایران، 1376ش ب، همانجا).از جمله آثار تاریخی این شهر، عمارت و حمام میرزا کاظمخان نظامالملک نوری و تکیه حاجی یحییخان نوری است (ستوده، ج 3، ص 338).منابع : اولین نقشه برجسته نمای تهران ـ شمال، مقیاس 000 ‘1:250، تهران: سحاب، 1990؛ ایران. وزارت کشور. اداره کل آمار و ثبت احوال، کتاب اسامی دهات کشور، ج 1، تهران 1329ش؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه اسامی عناصر و واحدهای تقسیماتی (به همراه مراکز)، تهران 1380ش؛ همو، نشریه تاریخ تأسیس عناصر تقسیماتی به همراه شماره مصوبات آن، تهران 1382ش؛ قوامالدین بینائی، «آبادیهای تاریخی از یاد رفته»، در بازخوانی تاریخ مازندران، به کوشش اسداللّه عمادی، ساری : فرهنگ خانه مازندران، 1372ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ یاسنت لویی رابینو، مازندران و استرآباد، ترجمه غلامعلی وحید مازندرانی، تهران 1365ش؛ رزمآرا؛ منوچهر ستوده، از آستارا تا اِستارباد، تهران 1349ش ـ؛ عباس شایان، مازندران، تهران 1364ش؛ فرهنگ جغرافیائی آبادیهای کشور جمهوری اسلامی ایران، ج :27 چالوس ـ آمل، تهران: سازمان جغرافیائی نیروهای مسلّح، 1370ش؛ مسعود کیهان، جغرافیای مفصل ایران، تهران 1310ـ1311ش؛ ظهیرالدینبن نصیرالدین مرعشی، تاریخ طبرستان و رویان و مازندران، چاپ محمدحسین تسبیحی، تهران 1345ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 شناسنامه آبادیهای کشور، استان مازندران، شهرستان نور، تهران 1376ش الف؛ همو، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 نتایج تفصیلی کل کشور، تهران 1376ش ب؛ گریگوری والریانوویچ ملگونوف، سفرنامه نواحی شمال ایران، ترجمه پطرس، در سفرنامه ایران و روسیه، چاپ محمد گلبن و فرامرز طالبی، تهران 1363ش.