چمچمال

چَمْچَمال، منطقه‌ای قدیمی در مشرق استان کرمانشاه. نام چمچمال از دو واژه کردی چَم به معنای رود و چمال/ جمال (نام شخص) تشکیل شده (د.ایرانیکا، ذیل مادّه) و در منابع قدیمی به صورتهای جمجمال (رجوع کنید به حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب، ص 107) و چبچمال (شرف‌الدین علی یزدی، ص 480) نیز آمده است. چمچمال دشت آبرفتی حاصلخیزی در رشته کوه زاگرس شمالی است که حد شمالی آن تنگ دینَوَر در مسیر کرمانشاه ـ همدان و حد جنوبی آن ارتفاعات بخش مرکزی شهرستان هرسین (در استان کرمانشاه) است. ارتفاعات پرّو* در مغرب، شیرِز در جنوب، کوههای دالاخانی و اَمْرُوِله در شمال و شمال‌شرقی این دشت را احاطه کرده‌اند (رجوع کنید به اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، ص 162؛ رزم‌آرا، ج 5، ص 129؛ جعفری، ج 1، ص 131، 244، 369). رودهای گاماسب* و دینور و چشمه‌های فراوانی در آن جاری است و حدود 676 میلیمتر بارش سالانه دارد (جعفری، ج 2، ص 236، 414ـ417؛ حریریان، ص 333).دشت چمچمال، به سبب آب و هوای مناسب و موقعیت ارتباطی ویژه میان فلات ایران و بین‌النهرین، از قدیم اهمیت داشته (رجوع کنید به گیرشمن، ص 158؛ سلطانی، ج 1، ص 20، 127ـ128) و همواره مورد توجه حکام بوده است، از جمله در دوره مغولان و تیموریان و صفویان، که آمد و شد نظامی و تجاری و زیارتی از این دشت انجام می‌شده و بناهای بسیاری، به‌ویژه در بیستون (مهم‌ترین آبادی دشت) و نزدیک آن، احداث شده است (رجوع کنید به حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب، همانجا؛ همو، تاریخ گزیده، ص 607؛ شرف‌الدین علی یزدی، ص 480ـ481).در دوره قاجار (1210ـ1304ش)، چمچمال بلوکی با 43 آبادی و محصولاتی چون گندم، جو، حبوبات و فراورده‌های باغی بود و برخی از آبادیها و سرابهای دشت، در تملک افراد خاصی قرار داشت، مانند آبادی سَمَنگان که در اختیار اعتمادالسلطنه بود (رجوع کنید به اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2253ـ2255). در حدود 1330ش، چمچمال 97 آبادی و700 ‘13 تن جمعیت داشت و دهستانی در بخش صحنه شهرستان کرمانشاه بود. آبادیهای بیستون، بَدِرْبان، سفیدِچقا، سمنگان و کاشانْتو، که نام آنها در دوره قاجار نیز آمده‌است، از مهم‌ترین آبادیهای دشت در این سال بوده‌اند (رجوع کنید به رزم‌آرا، همانجا).در چمچمال آثار طبیعی و تاریخی فراوانی وجود دارد، که از آن جمله است: دریاچه‌ای معروف به شیطان بازار که گفته می‌شود ییلاق خسروپرویز بوده است، طاق فرهاد آتش، مکانی معروف به نظرگاه مولی و مغاری در تنگ دینور (اعتمادالسلطنه، ج 4، ص 2255). در کتاب کرمانشاهان ـ کردستان 84 محوطه، بنا یا اثر قدیمی چمچمال ذکر شده است، مشتمل بر آثار پیش از اسلام و دوره اسلامی، از جمله امامزاده‌ها، تپه‌های قدیمی، قِلاع، پلها و قبرستانهای قدیمی (رجوع کنید به گلزاری، ج 1، ص 299ـ421؛ نیز رجوع کنید به کرمانشاهان باستان، ص 42ـ44، 68ـ72، و جاهای دیگر).اهالی چمچمال عمدتآ از طایفه زنگنه*اند. آنها در پرورش دام، به‌ویژه اسب، شهرت داشتند. شیخ علی‌خان زنگنه*، وزیر سلطان سلیمان اول صفوی، اهل آنجا بود (رشیدیاسمی، ص 63؛ سلطانی، ج 1، ص 20). امروزه چمچمال دهستانی در بخش بیستون شهرستان هرسین است و اهالی آن ــ به‌ویژه پس از اصلاحات ارضی دهه 1340ش، که محدودیتهایی برای دامپروری پدید آوردــ به کشاورزی اشتغال دارند (ایران. وزارت کشور، ذیل «استان کرمانشاه»؛ حریریان، ص 336ـ337). در سرشماری 1375ش، جمعیت دهستان چمچمال 587،21 تن ذکر شده که حدود 80% جمعیت بخش بوده است (رجوع کنید به مرکز آمار ایران، ص 2).نیز رجوع کنید به بیستون*منابع : اطلس گیتاشناسی استانهای ایران، تهران: گیتاشناسی، 1383ش؛ اعتمادالسلطنه؛ ایران. وزارت کشور. معاونت سیاسی. دفتر تقسیمات کشوری، نشریه عناصر و واحدهای تقسیمات کشوری ]تا پایان آبان 1384[، تهران 1384ش؛ عباس جعفری، گیتاشناسی ایران، تهران 1368ـ1379ش؛ محمود حریریان، «تحول اقتصاد روستایی در دشت چمچمال»، مجله دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه فردوسی، سال 12، ش 2 (تابستان 1355)؛ حمداللّه مستوفی، تاریخ گزیده؛ همو، نزهةالقلوب؛ رزم‌آرا؛ غلامرضا رشیدیاسمی، کرد و پیوستگی نژادی و تاریخی او، تهران 1363ش؛ محمدعلی سلطانی، جغرافیای تاریخی و تاریخ مفصل کرمانشاهان (باختران)، ج 1، تهران 1370ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، چاپ عصام‌الدین اورونبایوف، تاشکند 1972؛ کرمانشاهان باستان: از آغاز تا آخر سده سیزدهم هجری قمری، ]بی‌جا، بی‌تا.[؛ مسعود گلزاری، کرمانشاهان ـ کردستان، ج 1، تهران [? 1357ش[؛ رومن گیرشمن، ایران از آغاز تا اسلام، ترجمه محمد معین، تهران 1374ش؛ مرکز آمار ایران، سرشماری عمومی نفوس و مسکن :1375 شناسنامه آبادیهای کشور، استان کرمانشاه، شهرستان هرسین، تهران 1376ش؛EIr., s.v. "Camcamal" (by Abdollah Mardukh).