چلبی اوغلو

چلبی‌اوغلو،آرامگاه و خانقاهی از حدود قرن هشتم در جنوب غربی شهر سلطانیه* در استان زنجان. این مجموعه در حدود پانصد متری گنبد سلطانیه واقع است. درباره وجه تسمیه، تاریخ ساخت بنا و هویت شخص مدفون در این مقبره، اختلاف نظر وجود دارد. بسیاری آن را آرامگاه سلطان یا عارف چلبی*، نوه مولانا جلال‌الدین، می‌دانند (ثبوتی، ص 163). به گفته شمس‌الدین افلاکی (ج 2، ص 858ـ861)، عارف چلبی مدتی به سلطانیه نزد سلطان محمد خدابنده (حک : 703ـ716) آمده بود (نیز رجوع کنید به ادیب‌الملک، ص 57). از طرفی، در کتیبه ایوان جنوبی خانقاه نام شخصی به نام شیخ براق ذکر گردیده که براساس منابع، در حدود 707 در گیلان به شهادت رسیده است و مریدانش جسد او را به سلطانیه آورده و بنایی بر مزار او ساخته‌اند (رجوع کنید به بناکتی، ص475؛ کاشانی، ص70). با این شواهد، انتساب این آرامگاه به شیخ براق یا براق‌بابا* قوت می‌گیرد.درباره زمان ساخت مقبره و خانقاه نیز آرای متفاوتی ابراز شده است. تنها تاریخ موجود، 733، در کتیبه وقف‌نامه ایوان جنوب‌غربی خانقاه ثبت گردیده است. در این کتیبه به خانقاه شمسیه نیز اشاره شده است. آندره‌گدار و سپس دونالد نیوتن ویلبر، این تاریخ را زمان احداث خانقاه دانسته‌اند (رجوع کنید به ویلبر، ص 185)، اما به نظر ثبوتی (ص 165، 167) تاریخ مذکور، سال استنساخ کتیبه بوده و خانقاه پیش از این ساخته شده است. وی با توجه به اینکه نام شمس‌الدین محمد جوینی، وزیراعظم دوره اَباقاخان مغول، در کتیبه ثبت گردیده، بنای خانقاه و وقف موقوفات را بین سالهای 657 تا 683 تخمین زده است (ص166ـ 167). ویلبر (ص 186) تاریخ احداث مقبره را مقدّم برخانقاه و در حدود سال 730 دانسته و بر آن است که خانقاه پس از احداث مقبره ساخته شده است؛ اما، اگر مقبره، پس از وفات عارف چلبی، در سال 719 و یا براق‌بابا در 707 ساخته و خانقاه در فاصله سالهای 657 تا 683 بنا شده باشد، احداث خانقاه مقدّم بر مقبره بوده است. همچنین ادیب‌الملک (همانجا) به دو امامزاده، شاهزاده احمد و محمد، در اطراف بنا اشاره کرده است.معماران این مجموعه احتمالا اصفهانی بوده‌اند و گفته می‌شود پس از اتمام کار بنا به اصفهان رفته و مقبره امامزاده جعفر را مطابق مقبره چلبی اوغلو بنا کرده‌اند (رجوع کنید به ویلبر، ص 185، 186؛ مخلصی، ص 69). همچنین در حاشیه تصویری از این بنا از دوره قاجار (موجود در کاخ گلستان)، معمار بنا شخصی به نام خانلرلو عبدی ثبت شده است که احتمال دارد از کتیبه بنا در آن دوره استخراج شده باشد.مقبره چلبی اوغلو به شماره 167 در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردیده (ویلبر، ص 186) و از حدود 1330ش به بعد بارها مرمت شده است. این بنا در فاصله سالهای 1379 تا 1384ش با مرمت و بازسازی به مهمان‌سرا تبدیل گردید.مصالح اصلی این مجموعه، سنگ لاشه و ساروج است (ثبوتی، ص 165). این مجموعه نقشه‌ای مستطیل شکل دارد که در بخش شمالیِ آن خانقاه و در بخش جنوبی، مقبره‌ای برجی در میان یک حیاط مربع شکل قرار گرفته است. خانقاه دارای صحنی مرکزی با ابعاد تقریبی 20 × 5ر15 متر است که احتمالا مراسم سماع نیز در آن انجام می‌شده است. در اضلاع شرقی و غربی صحن، حجره‌های مخصوص سالکان در دو طبقه و رواقی جلوی آنها دیده می‌شود. در جانب شمالی صحن، ورودی بنا و در جنوب، ایوانی در جهت قبله قرار دارد. در طرفین ایوان دو تالار وجود دارد که جمعْخانه نام دارند. جمع‌خانه‌ها احتمالا زوایای خادمان و فقرا بوده‌اند. در شمال‌غربی خانقاه بناهایی دیده می‌شود که احتمالا مطبخ و حمام بوده‌اند.ایوان جنوبی دارای کف‌پوش مرمرین و محرابی با تزیینات و مقرنس‌کاری گچی و کتیبه‌هایی به خط ثلث در اطراف است. در طرفین ایوان راهروهایی هست که به حیاط راه دارند. در بالای این راهروها فضایی به نام مردْگَرد ساخته شده است. در جدارهای بین مردگرد و ایوان جنوبی، روزنه‌هایی برای تماشای مراسمی که در ایوان انجام می‌شده تعبیه شده است. در مرمت سالهای 1379 تا 1384ش، در بخش زیرین جمع‌خانه‌ها، آثار سردابهایی، و در قسمت جنوبی حیاط و دور تا دور خانقاه تعداد زیادی قبر یافت گردید. بدین ترتیب، احتمالا این محوطه آرامگاه خانوادگی بوده است.مقبره در حدود سه متری پشت ایوان جنوبی در میان حیاطی قرار دارد. این بنای آجری، هشت ضلعی است. طول هر ضلع آن پنج و ارتفاع آن در حدود 5ر17 متر است و گنبدی با ساقه نسبتآ بلند بر فراز آن قرار گرفته است. هشت ضلعی ساقه گنبد با استفاده از تُرُنْبه‌هایی به شانزده ضلعی و سپس به دایره تبدیل شده و گنبد بر آن نشسته است.در نمای خارجی بنا، طاق‌نماهایی دیده می‌شود که درون قاب مستطیل شکل جای گرفته‌اند و پایه‌های آنها تا ارتفاع 5ر 2 متری با طرحهای گوناگون، از جمله نقش گل چهار پر و نیز خط بنایی، آجر کاری شده‌اند. این طاق‌نماها درگذشته کاشی‌کاری و گچ‌بری نیز داشته‌اند (ویلبر، ص 186). در بقیه قسمتهای نمای بیرونی، آجرچینی ساده انجام شده و نمای بیرونی گنبد فاقد پوشش و تزیینات است. سطح داخلی آرامگاه، در هر ضلع طاق‌نماهایی به ارتفاع حدود سه متر دارد و بر جدار جنوبی، محراب گچی با مقرنس‌کاری زیبایی دیده می‌شود.در بخش زیرین آرامگاه سردابی قرار دارد که دسترسی به آن از طریق حفره‌ای در کف آرامگاه میسر می‌شود. قبر شیخ در مرکز این سرداب واقع است و قبرهای مریدان، با توجه به سلسله مراتب آنها، در گرد مزار شیخ قرار دارند (ثبوتی، ص 168) که تداعی کننده حلقه ذکر صوفیان است.منابع : علاوه بر مشاهدات مؤلف؛ عبدالعلی ادیب‌الملک، دافع‌الغرور، چاپ ایرج افشار، تهران 1349ش؛ احمدبن اخی‌ناطور افلاکی، مناقب العارفین، چاپ تحسین یازیجی، آنکارا 1959ـ1967، چاپ افست تهران 1362ش؛ داوودبن محمد بناکتی، تاریخ بناکتی = روضة اولی‌الالباب فی معرفة التواریخ و الانساب، چاپ جعفر شعار، تهران 1348ش؛ هوشنگ ثبوتی، تاریخ زنجان، زنجان 1377ش؛ عبداللّه‌بن محمد کاشانی، تاریخ اولجایتو، چاپ مهین همبلی، تهران 1348ش؛ محمدعلی مخلصی، جغرافیای تاریخی سلطانیه، ]تهران[ 1364ش؛ دونالد نیوتن ویلبر، معماری اسلامی ایران در دوره ایلخانان، ترجمه عبداللّه فریار، تهران 1365ش.