چفته مناره لی

چِفتِه مناره‌لی، نام دو مدرسه در بخش آسیایی ترکیه متعلق به سده هفتم. ]بناهای مذکور بدان سبب که دو مناره دارند، چفته مناره‌لی، به معنای دو مناره‌ای، خوانده شده‌اند، زیرا ظاهرآ چفته صورت ترکی واژه جُفته/ جفت، است.[1) مدرسه دو مناره سیواس. این مدرسه در مرکز شهر قرار دارد ]یتکین، ص 56[ و بر طبق کتیبه آن، در 670 به فرمان شمس‌الدین محمد جوینی، معروف به صاحب دیوان، وزیر ایلخانی، ساخته شده است (اصلان‌آپا، ص150)؛ به همین سبب آن را مدرسه شمس‌الدین نیز نامیده‌اند (کوران، ج 1، ص 115)[. از کتیبه بنا هویت معمار مشخص نمی‌شود، لیکن بسیاری از محققان ]از جمله اصلان‌آپا، همانجا[ معمار آن را کُلُگ‌بن عبداللّه دانسته‌اند. از این بنا فقط نمای آن باقی مانده است ]اونسال، ص 36[. در پشتِ این نما بیمارستانی بوده که در 1299 ساخته شده و بعدها به مدرسه تبدیل شده است ]کوران، همانجا[. ورودی در مرکز نماست و یک مناره در هریک از طرفین آن قرار گرفته است. طاقچه‌ها و پنجره‌هایی به صورت نامتقارن ]و با ابعاد متفاوت[ در دو طرف ورودی قرار دارند ]همانجا[. ]پیش‌طاق بنا، که از نوع سلجوقی است و فقط در تزیینات آن نوآوری شده، دارای طاقی جناغی است (همانجا)[. ستونهای استوانه‌ای، که در گوشه‌ها قرار دارند، به نمای بنا جلوه ویژه‌ای بخشیده‌اند. از کاوشها چنین برمی‌آید که این مدرسه چهار ایوانی، دو طبقه و قسمتی از یک مجموعه بوده ]اصلان‌آپا، همانجا؛ کوران، ج1، ص 116[ و حمام و خانقاهی در کنار آن وجود داشته است. اکنون غیر از سه اتاق با طاق گهواره‌ای در پشت نما، هیچ بنای دیگری وجود ندارد. در این مدرسه، غیر از سنگ، از آجر به‌ویژه در تزیینات استفاده شده است.در نما یک پیش‌طاق بزرگ مقرنس‌دار در وسط و دو طاق‌نمای کوچک‌تر شبیه به آن در دو طرف قرار دارد ]یتکین، ص 57[. ایوان ورودی سقف گهواره‌ای دارد و در دو سوی آن دو ردیف پلکان دیده می‌شود. مناره‌ها ]که بخش زیرین آنها در سردر بنا ترکیب شده است[ آجری‌اند و با کاشی‌کاری تزیین شده‌اند ]اصلان‌آپا، همانجا[. طارمیهای مأذنه مناره‌ها و تزیینات لانه زنبوری و تاج مناره‌ها بعدها ساخته شده‌اند ]یتکین، همانجا[. در نمای ورودی، در قسمت زیرین مناره‌ها که به شکل برجستگی نیمه‌استوانه‌ای است، تزیینات گچ‌بری ظریفی نیز کار شده‌است. در کنارآن، به سوی داخل، چند ردیف تزیینات شامل مقرنس و نقش و نگارهای گل‌بوته‌ای دیده می‌شود ]همانجا[. ]در تزیینات این بنا از نقوش جانوری نیز استفاده شده است (پاپادوپولو، ص553)[.منابع :Oktay Aslanapa, Turk sanati, I(stanbul 1984; Omer Bakirer, Selcuklu oncesi ve Selcuklu donemi Anadolu mimarisinde tugla kullanimi, Ankara 1981, vol.1, 454-458; Aptullah Kuran, Anadolu medreseleri, Ankara 1969; [Alexandre Papadopoulo, Islam and Muslim art, translated from the French by Robert Erich Wolf, London 1980]; Metin Sozen, Anadolu medreseleri, I(stanbul 1970, 58-63; [Behcet Unsal, Turkish Islamic architecture in Seljuk and Ottoman times, London 1973]; Suut Kemal Yetkin, Turk mimarisi, Ankara 1970.برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.ا.د.ترک، ذیل مادّه.2) بزرگ‌ترین مدرسه دوره سلجوقی در ارزروم، که ]به سبب انتساب به خواندخاتون، دختر یا همسر علاءالدین کیقباد[ خاتونیه نیز نامیده می‌شود ]یتکین، ص 53؛ اصلان‌آپا، ص 153[. این مدرسه، با ابعاد 35×48 متر، بزرگ‌ترین مدرسه سلجوقی در آناطولی محسوب می‌شود ]هیلن برند، ص 210[. تاریخ دقیق ساخت آن، به علت نبودِ کتیبه، مشخص نیست ]یتکین، ص 56[. احتمالا در قرن هفتم، بر بقایای بنایی از دوره بنی‌سُلْدُق (اواسط قرن ششم) ساخته شده است ]همان، ص 50[. مراد چهارم (حک : 1032ـ1049) آن بنا را مرمت و به کارگاه توپ‌سازی تبدیل کرد، لیکن بعدها به مدرسه تغییر یافت.این محل در دوره جمهوریت مدتی به موزه تبدیل شد. این مدرسه از نوع چهار ایوانی و دو طبقه است. در دو طرف پیش‌طاقِ ورودی، دو مناره قرار دارد ]که نیمی از بدنه هریک از آنها جزئی از نمای بنا را تشکیل داده است[. عناصر محراب‌گونه‌ای که در نمای ورودی به کار رفته است نیز شکل ساده‌ای دارند. ارتفاع مناره‌ها 26 متر است و مأذنه آنها فروریخته است. این مناره‌ها از آجر ]قرمز[ ساخته شده‌اند و خیاره (شیار) دارند ]گودوین، ص 241[ و شیارها نیز با کاشیهای مثلثی شکل تزیین شده‌اند. حاشیه پیش‌طاق ورودی، با پنج ردیف با عرض متفاوت، با نقوش برگ نخلی و مقرنس‌کاری تزیین شده است ]یتکین، ص 51؛ اصلان‌آپا، ص 152[. در نمای ورودی نقش و نگارهای درخت زندگی و عقاب دوسر دیده می‌شود. از عناصری مانند چشمه ]آب‌انبار شیردار[، طاقچه و پنجره که از نیمه دوم قرن هفتم، در تزیین نمای مدارس کاربرد داشت، در نمای این بنا نیز استفاده شده است. تزیینات مفصّل این مدرسه در بعضی قسمتها ناتمام مانده است. ایوان ورودی دارای طاق گهواره‌ای تیزه‌دار به ارتفاع 20ر5 متر است و به صحن مستطیل شکل به ابعاد 50ر30 در 20ر12 متر راه دارد. این صحن ]در هر سه جانب شرقی، شمالی و غربی[ با دو طبقه رواق با چهارده ستون و طاقهای جناغی، احاطه شده است ]یتکین، ص 49ـ 50[. ]ستونهای طبقه بالا ساده و ستونهای طبقه پایین بعضی ساده و بقیه هشت‌گوش‌اند و ستونهای هشت گوش سرستونهای گچ‌بری دارند (اصلان‌آپا، همانجا)[. محوطه مربع شکلی به ابعاد 80ر5 متر در انتهای صحن، مقابل ورودی قرار دارد که مسجد مدرسه است ]یتکین، ص 49[. این مدرسه در طبقه پایین بیست و در طبقه بالا بیست‌ودو حجره دارد.پشت بنای مدرسه، بنای دوازده ضلعی مرمرینی با گنبد تَرْکْدار، متصل به بنای اصلی وجود دارد که احتمالا مدفن کسی بوده ولی اکنون مسجد است ]همان، ص 50[. این بنا دو طبقه و به شکل دایره‌ای به قطر نُه متر است. طبقه بالا مسجد و طبقه پایین مقبره است (کوران، ج 1، ص 117)[.]اهمیت این دو مدرسه در شیوه ساخت مناره‌های جفت است که در بناهای دوره سلجوقی و پس از آن در آناطولی، به پیروی از تجربیات سلجوقیانِ ایران، انجام گردید. از ویژگیهای این شیوه ترکیب بخشِ تحتانیِ مناره‌ها در سر در بناست که سبب استحکام بیشتر مناره‌ها می‌شود (رجوع کنید به هیلن برند، ص 162)[.منابع :Oktay Aslanapa, Turk sanati, I(stanbul 1984; Abdurrahman Beygu, Erzurum tarihi: anitlari, kitabeleri, I(stanbul1936, 116- 130; [Godfrey Goodwin, "Turkey", in Architecture of the Islamic world, ed. George Michell, London: Thames and Hudson, 1984; Robert Hillenbrand, Islamic architecture: form, function and meaning, Edinburgh 1994]; Aptullah Kuran, Anadolu medreseleri, Ankara 1969; Rahmi Huseyin Unal, Osmanli o ncesi Anadolu Turk mimarisinde ta( kapilar, I(zmir 1982, 25, 36; [Suut Kemal Yetkin, Turk mimarisi, Ankara 1970].برای صورت کامل منابع رجوع کنید به د.ا.د.ترک، ذیل مادّه.