چغچران (نام امروزی آن در محل: چوخچران)

چَغْچَران (نام امروزی آن در محل: چوخْچَران)، ناحیه قدیمی، وُلُسوالی و مرکز ولایت غور در مرکز افغانستان.1) ناحیه قدیمی چغچران. در شمال رشته‌کوه بند بیان‌در شمالِ ولایت غور* قرار دارد (گروتس باخ، ص 186). ظاهرآ نام آن نخستین بار، با ضبط چخچران، در بابُرنامه آمده است (رجوع کنید به بابر، ]گ 172پ[). این نام به صورتهای چقچران (رجوع کنید به اسکندرمنشی، ج 3، ص 961؛ جُنابدی، ص 295)، حقچران (علّامی، ج 3، ص 822، 828)، چیقچران (یزدانی، ص 262) و چیغچران (غرجستانی، ص 205) نیز ضبط شده است. در سده یازدهم از توابع غرجستان* محسوب می‌شد و شاه عباس اول صفوی (حک : 996ـ 1038) برای مقابله با شورش ازبکها، که در آنجا قلعه‌ای ساخته و مقیم آن شده بودند، راهی آنجا شد، اما به درخواست ازبکها مصالحه گردید (اسکندر منشی، ج 3، ص 961ـ 962). این ناحیه کمابیش در جریان قیام هَزاره*ها، به ویژه در 1310، اهمیت داشت؛ مدتی مقرّ عبدالاحدخان، از فرماندهان نظامی، برای سرکوب هزاره‌ها بود (غرجستانی، همانجا؛ یزدانی، ص 262، 300) و در زمان قیام فیروزکوهیها در 1305، مدتی مقرّ آنها شد (رجوع کنید به )فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان(، ج 3، ص 71).در 1339ش، «مکتب دهاتی لکه مزار»، به مثابه جرگه*، در آن احداث شد، که نماینده‌ای از طرف اهالی به شورای ملی افغانستان می‌فرستاد (آریانا، ذیل «چخچران»). در اواسط همین سده، اهالیِ آن را عمومآ فیروزکوهی، با 840 ‘2 خانه و 000 ‘ 62 تن ضبط کرده‌اند (پژواک، ص 42؛ )فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان(، ج 3، ص 69ـ70).2) ولسوالی چغچران. مرکز آن شهر چغچران است. این ولسوالی، که در بخش شمالی ولایت غور واقع است، از شمال به ولسوالی کوهستان در ولایت فارْیاب، و ولسوالی کوهستانات در ولایت جوزجان، از مشرق به ولسوالی لَعْل و سَرْجنگل در ولایت غور، از جنوب به ولسوالی دایکَنْدی در ولایت اُرُزگان و از مغرب به ولسوالیهای شَهْرَک در ولایت غور و جَوَنْد در ولایت بادغیس محدود می‌شود (دولت‌آبادی، 1371ش، ص 70). رشته‌کوه پاروپامیسوس، با جهت غربی ـ شرقی، در آن ممتد است. رود مُرْغاب، که از رشته‌کوه حِصار سرچشمه می‌گیرد، به طول حدود 350 کیلومتر، و هَریرود* با جهت شرقی ـ غربی در آن جریان دارند (دوپره، ص 36؛ آریانا، همانجا). اهالی آن به کشاورزی، باغداری، دامداری و تولید صنایع‌دستی، از جمله بافت گلیم، بَرَک ]پارچه پشمی[ و تولیدات پشمی مانندِ آن، اشتغال دارند و به زبان دری گفتگو می‌کنند (دولت‌آبادی، 1371ش، همانجا). راههای آن عمومآ کوهستانی است. چغچران در 1303ش جزو «ادارات» ولایت هرات بود. از 1309ش تا 1342ش، جزو «حکومت اعلی غورات» به‌شمار می‌رفت. در 1343ش، آبادی چغچران به شهر تبدیل و مرکز ولایت غور گردید (همو، 1376ش، ص 16، 30، 34، 37، 39؛ نیز رجوع کنید به دوپره، ص 157).از آثار قدیمی آن، ویرانه‌های قلعه‌ای قدیمی‌ای است به نام آهنگران منسوب به دوره غوریان/ آل‌شَنْسَب* (حک : 543ـ 612) در مشرق شهر چغچران (صدقی، ص 7). ظاهرآ این نام نه تنها به قلعه، بلکه به ناحیه نیز اطلاق می‌شده است. مثلا، ابوریحان بیرونی در سده پنجم آبادی روف را قصبه ناحیه آهنگران واقع در میان کوهها آورده است (ج 2، ص 561). آهنگران در 401 به ‌دست سلطان محمود غزنوی فتح شد (ابن‌اثیر، ج 9، ص 221ـ222). در سده هشتم حمداللّه مستوفی (ص 154) آن را مرکز ولایت غور، از اقلیم چهارم معرفی کرده است. از زمان ویرانی آن اطلاع دقیقی در دست نیست.3) شهر چغچران، مرکز ولایت غور. این شهر در ارتفاع حدود200 ‘2 متر، در فاصله مستقیم حدود 350 کیلومتری مغرب شهر کابل و حدود 280 کیلومتری مشرق شهر هِرات قرار دارد. رشته‌کوه سفیدکوه* در شمال و بند بیان در جنوب شهر امتداد دارند، آب و هوای آن در تابستانها نیز سرد است ()فرهنگ جغرافیای تاریخی و سیاسی افغانستان(، ج 3، ص 69ـ70). هریرود با جهت شرقی ـ غربی در آن جریان دارد. راه شرقی ـ غربی افغانستان (مسیر کابل به هرات) از آن می‌گذرد.پیشینه. شهر چغچران قدمت چندانی ندارد. در زمان حبیب‌اللّه‌خان افغان (حک : 1319ـ1337)، چغچران و شهرک، شهری در جنوب‌غربی چغچران، حاکم مستقلی داشت (ریاضی، ص 258). ظاهرآ بنای شهر کنونی با احداث راه ماشین‌رو هندوکش در 1312ش، که شهرهای شمالی افغانستان را به کابل اتصال می‌داد، بی‌ارتباط نیست (رجوع کنید به گروتس باخ، ص 32ـ 33). ساخت شهر در 1342ش در اراضی نزدیک قلعه کانسی ــکه شامل چند مغازه و مسافرخانه بود و امروزه شهر کوچکی در جانب شمالی شهر چغچران است ــ آغاز شد. پس از آن، شهر به سرعت توسعه یافت، به‌طوری که پس از هشت سال، ساخت دو سوم قسمت تجاری شهر به اتمام رسید. کوچ تابستانی عشایر پشتون* (اغلب از هرات، کابل و میدان/ میدان شهر، مرکز استان وَردَک) به رونق دادوستد و معاملات در آن افزود. در تابستانهای نیمه دوم همین سده بازارهای زیرچادر در آن به چشم می‌خورد و شهر که تا پیش از این در زمینه‌های مختلف با شهر هرات ارتباط داشت، روابطش به‌ویژه در زمینه تجارت با کابل رو به افزایش گذاشت. در همین ارتباط مراکز مهم تجاری چغچران به تجار کابلی تعلق داشت. در این دوره منطقه مسکونی با خانه‌های پراکنده که در بخش غربی شهر و ناحیه شرقی بازار قرار داشت، متعلق به کارمندان و کسبه بازار بود و بقیه اهالی شهر، به سبب کمی درآمد، در آبادیهای اطراف ساکن بودند (همان، ص 182، 186). تحولات دهه‌های اخیر، چغچران را یکی از مهم‌ترین شهرهای مسیر کابل ـ هرات کرده است. با ورود طالبان* به صحنه سیاسی و نظامی افغانستان در 1373ش، چغچران نیز مانند دیگر مناطق افغانستان درگیر منازعات داخلی شد (رجوع کنید به امامی، ص 79؛ گاهشمار رویدادهای افغانستان در سال 1374، ص 8 ـ9).منابع : آریانا دائرةالمعارف، کابل: انجمن دائرةالمعارف افغانستان، 1328ـ1348ش؛ ابن‌اثیر؛ ابوریحان بیرونی، کتاب القانون المسعودی، حیدرآباد، دکن 1373ـ1375/ 1954ـ1956؛ اسکندرمنشی؛ اطلس عمومی و مصور افغانستان، تهران: سحاب، 1366ش؛ حسام‌الدین امامی، افغانستان و ظهور طالبان، تهران 1378ش؛ بابر، امپراتور هند، بابرنامه، چاپ عکسی از نسخه خطی متعلق به سِر سالار جنگ، چاپ آنت س. بوریج، لندن 1971؛ عتیق‌اللّه پژواک، غوریان، ]کابل[ 1345ش؛ میرزابیگ‌بن حسن جنابدی، روضةالصفویه، چاپ غلامرضا طباطبایی مجد، تهران 1378ش؛ حمداللّه مستوفی، نزهةالقلوب؛ بصیر احمد دولت‌آبادی، شناسنامه افغانستان، قم 1371ش؛ همو، «ناگفته‌هایی درباره تقسیمات اداری و کشوری در افغانستان»، سراج، سال 4، ش 13 و 14 (پاییز و زمستان 1376)؛ محمدیوسف ریاضی، عین‌الوقایع: تاریخ افغانستان در سالهای 1207ـ1324ق، چاپ محمد آصف فکرت، تهران 1369ش؛ محمد عثمان صدقی، شهرهای آریانا، ]کابل] 1354ش؛ ابوالفضل‌بن مبارک علّامی، اکبرنامه، چاپ آغا احمدعلی، کلکته 1877ـ1886؛ محمد عیسی غرجستانی، کله منارها در افغانستان، قم 1372ش؛ گاهشمار رویدادهای افغانستان در سال 1374، به کوشش هرمز مقصودی، تهران: وزارت امورخارجه، ستاد پشتیبانی افغانستان، 1376ش؛ اروین گروتس‌باخ، جغرافیای شهری در افغانستان، ترجمه محسن محسنیان، مشهد 1368ش؛ نقشه راهنمای افغانستان، مقیاس 000‘600 ‘1:1، تهران: گیتاشناسی، 1994؛ حسینعلی یزدانی، صحنه‌های خونینی از تاریخ تشیع در افغانستان: از 1250 تا 1320ق، مشهد 1370ش؛Louis Dupree, Afghanistan, Princeton, N. J. 1973; Historical and political gazetteer of Afghanistan, ed. Ludwig W. Adamec, vol. 3: Herat and northwestern Afghanistan, Graz 1975; The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005; World travel map: Indian subcontinent, scale 1:4'000'000, Edinburgh: Bartholomew, 1977.