چغتایی

چُغَتایی، دو برادر از چهره‌های شاخص هنر اسلامی در پاکستان.1) عبدالرحمان. نقاش و حکاک. وی در 20 ربیع‌الاول 1312/ 21 سپتامبر 1894 در لاهور به دنیا آمد. پدرش، میران بخش، از اخلافِ احمد معمار لاهوری (معمار تاج‌محل*، متوفی 1059)، بود (شیخ، ص 185؛ اعجازالحسن، ص 37؛ قاسم محمود، ذیل مادّه). نیاکان او در ریاضی و ستاره‌شناسی و معماری، متخصص و صاحب تألیف بودند، از جمله: امام‌الدین ریاضی (متوفی 1145)، میرزاخیراللّه (زنده در 1161) و لطف‌اللّه مهندس لاهوری (متوفی 1059). چغتایی در 1332/1914 از مدرسه هنر میو در لاهور در رشته نقاشی فارغ‌التحصیل (شیخ، همانجا) و در همان مدرسه معلمِ طراحی شد ()فرهنگ هنر(، ذیل مادّه)، سپس به کلکته رفت و با آثار استادان آن شهر، از جمله رابینْدرانات و گوگیندِرانات تاگور، نَنْدَن لالْ بوس و حسین بخش (نقاش)، از نزدیک آشنا گردید. در آن روزگار مدرسه هنر بنگال در کلکته معروف‌ترین مدرسه نقاشی شبه‌قاره و نماینده هنر و سبک تاگور و فرهنگ هندویی به‌شمار می‌آمد. چغتایی در 1334/ 1916 به لاهور بازگشت تا در پنجاب سبک جدیدی در نقاشی پایه گذاری کند که از مدرسه بنگال، ممتاز و حامل پیام فرهنگ اسلامی و شبه‌قاره باشد. او با سفر به شهرهای تاریخی، از جمله آگره، دهلی، و فتحپور سیکری، آثار باستانیِ هندویی و اسلامی را از نزدیک مشاهده کرد و از هنر نقاشی و معماری آنها الهام گرفت. اولین نقاشی چغتایی در 1334/1916 در مجله )نقد جدید( کلکته به چاپ رسید و نخستین نمایشگاه آثارش در 1338/1920 در لاهور برگزار شد. نمایش آثار او، به عنوان نمونه نقاشی مکتب پنجاب، در نمایشگاه سلطنتی در 1303ش/1924 در لندن، سبب شهرت جهانی او شد. وی در 1310ش/ 1932 همراه برادرش، محمد عبداللّه چغتایی، به لندن رفت و در گالری ملی هنر، موزه بریتانیا و موزه ویکتوریا و آلبرت شاهکارهای نقاشی غرب را مشاهده کرد. وی در همان سال به لاهور بازگشت و در 1315ش/ 1936، برای تبحر یافتن در فن حکاکی تیزابی و مطالعه نقاشی، بار دیگر به اروپا رفت ()فرهنگ هنر(، همانجا). آثار او در یکصدوشصت ونهمین نمایشگاه فرهنگستان سلطنتی هنر (1316ش/1937)، در انجمن سلطنتی هند در خانه هند(1325ش/1946) و در گالری هنر انجمن مشترک‌المنافع(1346ش/1967)، در لندن، به نمایش گذاشته شد. برخی آثار او در موزه بریتانیا، موزه ویکتوریا و آلبرت لندن، موزه ملکه الیزابت دوم و موزه ملی هنرهای معاصر دهلی نگهداری می‌شود.در 1313ش/ 1934، دولت انگلیسی شبه‌قاره لقب «خان بهادر» و در 1339ش/1960دولت پاکستان نشان «هلالِ امتیاز» را به او اعطا کردند (قاسم محمود، همانجا؛ اسلم، ص 79). از او در میان هنرمندان شبه‌قاره با عنوان «مصوّرِ مشرق» یاد می‌شود (قاسم محمود، همانجا). چغتایی در دی 1353/ ژانویه 1975 در لاهور درگذشت و همانجا به خاک سپرده شد (همانجا).چغتایی در دوره اوج شهرت مدرسه هنر بنگال توانست سبکی به وجود آورد که نماینده فرهنگ جهان اسلام باشد. این سبک «هنر چغتایی» نامیده می‌شود. نقاشیهای او تصاویری از فرهنگ اسلامی و افسانه‌های پنجابی است ()فرهنگ هنر(، همانجا). همچنین علاقه او به زادگاهش، پنجاب، در آثارش انعکاس یافته است.چغتایی پایبند بُعد دوگانه، یعنی طول و عرض، بود و به پیروی از نقاشی سنّتی اسلامی، در تصاویرِ او سایه اجسام دیده نمی‌شود. او در نقاشیهایش منحصرآ به شیوه آبرنگ* کار می‌کرد ()فرهنگ هنر(، همانجا). وی در طراحی و رنگ‌آمیزی تخصص داشت، از الگوها و نمونه‌های خارجی تقلید نمی‌کرد و آثارش برگرفته از الهامهای درونی بود (رجوع کنید به اعجازالحسن، همانجا).تصویرگری قهرمانان تاریخی و فرهنگیِ اسلام و اشعار شعرای برجسته ایران و شبه‌قاره، از جمله عمرخیام، غالب دهلوی و اقبال لاهوری، هنر او را به شهرت و کمال رسانده است. علاقه خاص او به خیام، و سالها تأمل در افکار این شاعر، به آفرینش آثار هنری بدیعی انجامیده است. چغتایی از نقاشی ایرانی و بابری (رجوع کنید به بابریان*) هند تأثیر فراوان پذیرفته است (همانجا).برخی از معروف‌ترین آثار او عبارت‌اند از: مرقّع چغتایی (1307ش/ 1928)، با مقدمه اقبال لاهوری و مشتمل برگزیده اشعارِ اردوی غالب دهلوی و نقاشیهای چغتایی، چاپِ نفیس این کتاب در شهرت چغتایی نقش اساسی داشته است؛ نقشِ چغتایی (1314ش/ 1935) حاوی گزیده اشعار اردوی غالب دهلوی و تصاویری از چغتایی؛ نقاشیهای چغتایی (1319ش/ 1940)، با توضیحاتی به زبان انگلیسی؛ نقاشیهای هندویی چغتایی، با توضیحاتی به انگلیسی (1331ش/ 1952)؛ عمل چغتایی (1347ش/1968) شامل گزیده اشعار اردوی اقبال لاهوری؛ تمام این آثار در لاهور به چاپ رسیده‌اند.از جمله آثار چاپ‌نشده او کتاب رباعیات عمرخیام است. وی به داستان‌نویسی نیز علاقه داشت و دو مجموعه داستان او به زبان اردو، به نامهای کاجَل و لَگان، در 1326ش/ 1947 منتشر شده است. در لاهور موزه‌ای به نام چغتایی تأسیس شده است که تعدادی از نقاشیهای وی در آنجا نگهداری می‌شود (شیخ، ص 185).2) محمدعبداللّه. پژوهشگر هنر و معماری اسلامی. او در 17 جمادی‌الآخره 1314/ 23 نوامبر 1896 در لاهور به دنیا آمد. تحصیلات خود را در سالهای 1321ـ1329/1903ـ 1911 در مدارس لاهور به پایان رساند، سپس در لُدهیانه (در پنجابِ هند) و دانشکده اسلامی لاهور به تدریس پرداخت (اسلم، ص 212). در 1311ش/ 1932 برای مطالعه آثار معماری و نقاشی به انگلستان و فرانسه و آلمان و ایتالیا سفر کرد و در دانشگاه پاریس به تحصیلات عالی پرداخت (همانجا) و در 1316ش/ 1938، رساله دکتری خود را درباره تاج‌محل* به زبان فرانسه نوشت. پس از بازگشت به هند، از 1317 تا 1325ش/ 1939ـ1946 در دانشگاه دکنِ پونا به تدریس علوم و فنون و تاریخ اسلامی پرداخت (قاسم محمود، ذیل «محمدعبداللّه چغتائی»). در 1326ش / 1947، پس از استقلال پاکستان، از پونا به لاهور بازگشت و از 1340 تا 1345ش/ 1961ـ 1966 در دانشگاه مهندسی و صنعت لاهور به تدریس معماری مشغول شد (همانجا).او در 1307ش/ 1928 با اقبال لاهوری*، که از دوستان وی بود، به‌دهلی و حیدرآباد دکن و مَدْرَس سفر کرد. دیگر دانشمندان آن روزگار، از جمله حافظ محمودخان شیرانی*، مولوی محمد شفیع*، سیدسلیمان نَدَوی* و مولوی عبدالحق، از معاشران او بودند (اسلم، همانجا). او همچنین برای مطالعه و بررسی آثار باستانی هرات به این شهر رفت. چغتایی در 28 آذر 1363/ 19 دسامبر 1984 در لاهور درگذشت و در همانجا به‌خاک سپرده شد.چغتایی در زمینه معماری و باستان‌شناسی، نقاشی، خوشنویسی، سفالگری، تاریخ و نیز درباره اقبال لاهوری بیش از هفتاد کتاب و مقاله تألیف نمود (قاسم محمود، همانجا). وی چندین مقاله به انگلیسی و فرانسوی و اردو نوشت که برخی از آنها به فارسی نیز ترجمه شده است (رجوع کنید به افشار، ج 1، ص 64، 219، 353، 371، 481، 851، ج 2، ص 180، 542، ج 3، ص 146، 275، ج 4، ص 46، 175، 178، 229).مهم‌ترین آثار او عبارت‌اند از: مغربی آرت کی مختصر تاریخ (تاریخ مختصر هنر غربی)، 1337ش/ 1958؛ تاریخ نقش نگار، 1350ش/1971؛ همارا جمالیاتی سرمایه (سرمایه زیباشناسی ما)، ]بی‌تا.[؛ فنون لطیفه بعهد اورنگ‌زیب عالم‌گیر، 1336ش/ 1957؛ مختصر تاریخ اسلامی مصوری، 1315ش/ 1936؛ کمال‌الدین بهزاد، ]بی‌تا.[؛ سرگذشت خط نستعلیق، 1349 ش/ 1970؛ ترجمه علم‌الکتابت (تألیف ابوحیان توحیدی) از عربی به اردو، 1345ش/1966؛ اسلامی فن تعمیر هند و پاک پر ایران و توران کااثر (تأثیر ایران و توران بر هنر معماری اسلامی هند و پاکستان)، 1352ش/ 1973؛ مساجد عالم، 1355ش/ 1976؛ فن تعمیر، 1342ش/1963؛ بادشاهی مسجد لاهور، 1351ش/ 1972؛ اماکن لاهور، 1360ش/ 1981؛ )تکسیله: بازدید دوباره با تصاویر(، 1337ش/ 1958؛ مسجد وزیرخان لاهور، 1354ش/1975؛ احمدمعمار لاهوری اور اس کاخاندان (احمد معمار لاهوری و خانواده‌اش)، 1336ش/1957؛ )مساجد سمرقند: پیوندهای معماری هند و آسیای مرکزی(، ]بی‌تا.[؛ ترجمه واقعات عالمگیری (تألیف عاقل‌خان رازی) از فارسی به اردو، 1317ش/ 1938؛ روایات متعلق اقبال از احباب اقبال (گفته‌های اقبال از زبان دوستانش)، 1368ش/ 1989 (رجوع کنید به چغتایی، 1401، پشت جلد، سیاهه تألیفات).منابع : محمداسلم، خفتگان خاک لاهور، لاهور 1993؛ ایرج افشار، فهرست مقالات فارسی، تهران 1348ش ـ؛ محمدعبداللّه چغتایی، تاریخ اماکن لاهور، 1401/ 1981؛ عزیزعلی شیخ، مشاهیر پنجاب کا انسائیکلوپیدیا، لاهور 2000؛ سیدقاسم محمود، انسائیکلوپیدیا پاکستانیکا، لاهور ] 1997[.The Dictionary of art, ed. Jane Turner, NewYork: Grove, 1998, s.v. "Chughtai, Abdur Rahman" (by Marcella Nesom- Sirhandi); Ijaz ul Hassan, Painting in Pakistan, Lahore 1991.