چغانرود (سرخان دریا)

چَغانْرود (سُرخان دریا)، از ریزابه‌های مهم جیحون* در مغرب تاجیکستان و جنوب ازبکستان.چغانرود از رشته کوههای حِصار (یا گیسارسکی/ گیسار) و زَرافشان (رجوع کنید به بُتَّم*) سرچشمه می‌گیرد که قله‌هایی با بیش از 500،4 متر ارتفاع (با برف دائمی) دارند. طول آن از آبادی قَراوُل تپه (در قسمت وسط) تا مصب رود حدود 175 کیلومتر و از سرچشمه تا مصب حدود 297 کیلومتر است (د. تاجیکی، ج 7، ص176). این رود با جهت عمومی شمال‌شرقی ـ جنوب غربی، بالاتر از شهر ترمذ*، در ارتفاع حدود 302 متری به جیحون می‌ریزد. قسمت علیای چغانرود از مرز جمهوریهای ازبکستان و تاجیکستان می‌گذرد. این رود هفتمین و آخرین ریزابه مهم سمت راست جیحون است و دره چغانرود، حاصلخیزترین دره شاخه‌های جیحون به شمار می‌آید (د. اسلام؛ چاپ دوم؛ د. ایرانیکا، ذیل مادّه؛ بارتولد، 1350ش، ص 100).حوضه آبریز چغانرود حدود500 ، 13 کیلومتر مربع وسعت دارد و قسمت علیای آن حدود 60% مساحت حوضه را در برمی‌گیرد (رجوع کنید به د. تاجیکی، همانجا). حوضه‌های آبریز کافِرْنِگان در مشرق و شِرآباد در مغرب چغانرود است. در حوضه آبریز چغانرود، علاوه بر چغانرود، که از به‌هم پیوستن چند رود کوچک از جمله توپَلَنگ و قَره‌طاغْ دریا تشکیل می‌شود، رودهای دیگری نیز جریان دارند، از جمله بایسون‌دره، وَخْشْوار، خواجه پاک، سَنگَردَک و کانی‌کان (همه از ریزابه‌های چغانرود). بیشتر ریزابه‌ها از کرانه راست به چغانرود می‌ریزند. دمای حوضه آبریز چغانرود از ْ3 در زمستان تا ْ32 در تابستان و میانگین بارش سالانه آن از 120 تا 130 میلیمتر (در ارتفاعات تا 350 میلیمتر) متغیر است (همانجا؛ د. ازبکستان شوروی، ج 10، ص 439).میانگین میزان آبدهی چغانرود 120 متر مکعب در ثانیه (سالانه حدود 8ر3 میلیارد مترمکعب) است که 70% از این مقدار از رشته کوه حصار تأمین می‌شود (د. ازبکستان شوروی، ج 10، ص439). بیشترین میزان‌آبدهی چغانرود در خرداد و کمترین‌آن در شهریور و مهر است. اهالی منطقه از آب آن برای مصارف گوناگون، از جمله کشاورزی، استفاده می‌کنند. ظاهرآ بیشترین مصرف در حد فاصل آبادی قراول‌تپه تا آبادی مَنْگُذَر (در قسمت سفلای رود) است. همچنین برای استفاده بیشتر، آبراهه‌ها و آب‌انبارهای متعددی در مسیر چغانرود احداث شده است. آب آن در بیشتر ماههای سال گل‌آلود است (همان، ج10،ص439؛ رت‌ولادزه و امین‌اف، ص78). چغانرود گاهی، به‌سبب مصرف بیش از اندازه و آبیاری مزارع، بدون آب است (بارتولد، 1350ش، ص 100).نام چغانرود (در دیوان فرخی سیستانی، ص :189 چغانی‌رود) از نام ناحیه قدیمی چَغانیان* گرفته شده (بارتولد، 1358ش، ص 13) و در نوشته‌های فارسی‌زبانان، چَغان‌رود (حدودالعالم، ص 41) یا جَغان‌رود (شرف‌الدین علی یزدی، ج 1، ص 147) و در منابع عربی، نهر صَغانیان (بلاذری، ص 589؛ ابن‌خرداذبه، ص 33ـ34؛ قزوینی، ص 525؛ ابوالفداء، ص505) ذکر شده است. جاده ابریشم از دره چغانرود می‌گذشت (مارکوارت، ص 94). در سده سوم، طول چغانرود براساس فاصله شهرهای کنار آن، مانند ترمذ، صَرْمَنْجان، دارَزَنْجی، چَغانیان و همواران، 37 فرسخ و پهنای دره چغانرود میان دو تا سه فرسخ ذکر شده است (ابن‌خرداذبه، همانجا). ابن‌رسته (ص 93) چغانرود را زامُل نامیده و سرچشمه آن را قسمت بالای بلاد راشت، میان واشْجِرْد و چغانیان، دانسته است. وی از رودهای کوچکی به نام کَمروذ، نَهامروذ و خاورروذ (امروزه قره‌طاغ‌دریا، توپلنگ و سَنگَردَک در قسمت علیای چغانرود رجوع کنید به بارتولد، 1977، ص 72)، که نزدیک شهر چغانیان به چغانرود می‌ریزند، و نیز از ناحیه‌های اطراف چغانرود نام برده است. در سده چهارم، اهالی چغانیان و ترمذ از آب چغانرود و ریزابه‌های آن می‌آشامیدند و زمینهای کشاورزی‌را آبیاری می‌کردند، اما گاه این رود، به‌رغم زمستانهای پربرف و باران (در سرچشمه)، بدون آب بود (اصطخری، ص298؛ مقدسی، ص283). مارکوارت (ص82) نهر صَرمَنجی را ــکه ابن‌حوقل (ص 460) آن را پنجمین ریزابه جیحون معرفی کرده ــ با قره‌طاغ دریا مطابق دانسته است.امروزه چغانرود غالبآ سرخان دریا نامیده می‌شود و بیشتر مسیر آن در ولایت سرخان‌دریای ازبکستان است. به‌قسمت علیای آن تا آبادی ده نو (در حدود 135 کیلومتری جنوب ترمذ) قره‌طاغ دریا می‌گویند (رجوع کنید به د. اسلام، همانجا؛ بارتولد، 1977، ص 72ـ 73؛ نیز رجوع کنید به لسترنج، ص440). دریاچه یوژنو سرخانسکویه در قسمت سفلای رود، در جنوب شهر شُورچی، در ازبکستان قرار دارد. در مسیر رود، از شهر ترمذ تا دوشنبه (پایتخت تاجیکستان)، جاده‌ای در کرانه راست چغانرود کشیده شده است. آبادیهای رِگَر، پَختَه‌آباد، سرآسیا/ ساری آسیا (یا نوندک)، ده نو، قُم قورقان و جَرقورقان از مهم‌ترین آبادیهای مسیر رود به شمار می‌روند.نیز رجوع کنید به چغانیان*منابع : ابن‌حوقل؛ ابن‌خرداذبه؛ ابن‌رسته؛ اسماعیل‌بن علی ابوالفداء، کتاب تقویم‌البلدان، چاپ رنو و دسلان، پاریس 1840؛ اصطخری؛ واسیلی ولادیمیروویچ بارتولد، آبیاری در ترکستان، ترجمه کریم کشاورز، تهران 1350ش؛ همو، گزیده مقالات تحقیقی، ترجمه کریم کشاورز، تهران 1358ش؛ بلاذری (بیروت)؛ حدودالعالم؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه : تاریخ عمومی مفصل ایران در دوره‌تیموریان، چاپ محمد عباسی، تهران 1336ش؛ علی‌بن جولوغ فرخی سیستانی، دیوان، چاپ محمد دبیرسیاقی، تهران 1371ش؛ زکریابن محمد قزوینی، آثار البلاد و اخبارالعباد، بیروت 1404/1984؛ مقدسی؛ نقشه راهنمای افغانستان، مقیاس000‘600 ‘1:1، تهران:گیتاشناسی،1994؛ نقشه‌راههای کشورهای آسیای مرکزی، ازبکستان، تاجیکستان، ترکمنستان، قرقیزستان، قزاقستان، مقیاس 000‘500 ‘ 1:3، تهران: گیتاشناسی، ]بی‌تا.[؛Vasily Vladimirovich Barthold, Turkestan down to the Mongol invasion, [English translation], London 1977; EIr., s.v. "Caganrud" (by C. Edmund Bosworth); EI2. s.v."Caghan-Rūd" (by B. Spuler); Ensiklopediyayi Savetii Tajik, Dushanbe 1978-1988; Guy Le Strange, The land of the Eastern Caliphate, London 1966; Joseph Marquart Wehrot und Arang: Untersuchungen zur Mythischen und geschichtlichen Landeskunde von Ostiran, Leiden 1938; Edvard Vasil'evich Rtveladze and Muradjon Aminov, Surkhandaria, ed. Nurislam Tukhliev, Tashkent 1996; The Times atlas of the world, London: Times Books, 1992; Uzbek Savet Ensiklopediyasι, Tashkent 1971-1980.