حنظله بادغیسی

حنظله بادغیسی، شاعر فارسی‌گوی اوایل قرن سوم. وی از معروف‌ترین شاعران دوره طاهریان است. اصلش از بادغیس هرات بوده و در دوره حکومت عبداللّه‌بن طاهر (حک: 213ـ230)، در نیشابور زندگی می‌کرده است (عوفی، ج 2، ص 2؛ رضازاده شفق، ص 115). ذبیح‌اللّه صفا (1969، ج 1، ص سی‌وشش) حنظله را یکی از نخستین شاعران فارسی‌گوی ذکر کرده و بدیع‌الزمان فروزانفر (ص 76) او را قدیم‌ترین شاعری دانسته است که نام و شعرش به واسطه تذکره‌ها به ما رسیده است (قس صبا، ص 221). هدایت (ج 1، بخش 2، ص 727) نوشته است که حنظله در قرن دوم زندگی می‌کرد، اما در عین حال وی را معاصر فیروز مشرقی (متوفی 283) دانسته است. صفا (1378ش، ج 1، ص 180)، ضمن تأکید بر اقوال ضد و نقیض هدایت درباره حنظله، روزگار شاعری او را مقدّم بر شاعران دربار یعقوب لیث صفاری (حک: 247ـ265) ذکر کرده است. به گفته نظامی عروضی (ص 26ـ27)، دیوان حنظله در سده سوم در بادغیس موجود بوده است، چنان‌که احمدبن عبداللّه خجستانی (متوفی 268)، از امرای صفاریان، با خواندن قطعه‌ای از آن (با مطلع مهتری گر به کام شیر در است/ شوخطر کن زکام شیر بجوی») چنان شور و هیجان و جسارتی می‌یابد که شغل خربندگی را رها می‌کند، خرهایش را می‌فروشد و اسبی می‌خرد و خود را به خدمت علی‌بن لیث صفاری، برادر یعقوب لیث، می‌رساند و به چنان مرتبه‌ای می‌رسد که گفته‌اند در نیشابور، در یک شب سیصد هزار دینار و پانصد سر اسب و هزار عدد جامه بخشید. از این دیوان دو قطعه یکی در چهار مقاله نظامی‌عروضی (ص 26) و دیگری در لباب‌الالباب عوفی (همانجا) برجای مانده است. این ابیات از نظر انسجام و فصاحت و پختگی زبان شعر به درجه‌ای است که در مقایسه با اشعار شاعران اواخر قرن سوم و اوایل قرن چهارم، نمی‌توان آنها را از نخستین اشعار فارسی به‌شمار آورد؛ مگر اینکه، بنابر نظر صفا (1378ش، همانجا)، ابیات منسوب به حنظله را طبق رسمِ روزگار بعد از او، اصلاح کرده باشند.به نوشته هدایت (همانجا)، حنظله در سال 219 درگذشت، اما صفا (1378ش، همانجا) پذیرش این تاریخ و نیز سال 220 را که نویسنده شاهد صادق ذکر کرده است بنابر قراین دشوار دانسته است. ریپکا نیز (ج 2، ص 261) مرگ او را قبل از 248 نادرست شمرده است.منابع: صادق رضازاده شفق، تاریخ ادبیات ایران، ]شیراز[ 1355ش؛ یان ریپکا، تاریخ‌ادبیات ایران، ترجمه ابوالقاسم سرّی، تهران 1383ش؛ محمدمظفر حسین‌بن محمد یوسفعلی صبا، تذکره روز روشن، چاپ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران 1343ش؛ ذبیح‌اللّه صفا، تاریخ‌ادبیات در ایران و در قلمرو زبان پارسی، ج 1، تهران 1378ش؛ همو، گنج سخن: شاعران بزرگ پارسی‌گوی و منتخب آثار آنان، ]تهران 1969[؛ عوفی؛ بدیع‌الزمان فروزانفر، تاریخ‌ادبیات ایران: بعد از اسلام تا پایان تیموریان، به‌کوشش عنایت‌اللّه مجیدی، تهران 1383ش؛ احمدبن عمر نظامی‌عروضی، کتاب چهارمقاله، چاپ محمدبن عبدالوهاب قزوینی، لیدن 1327/1909، چاپ افست تهران ]بی‌تا.[؛ رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1382ش.