حنبلیه مدرسه

حنبلیه، مدرسه، از بناهای دوره ممالیک* (حک : سده هفتم ـ دهم) در بافت قدیم شهر قدس. از وجه تسمیه مدرسه اطلاعی نیست؛ به گفته عبدالجلیل حسن عبدالمهدی (ج 2، ص 89)، احتمالا در این مدرسه فقه حنبلی تدریس می‌شده است. این مدرسه در عصر حاضر دارالسرور نامیده می‌شود و به اقامتگاه آل‌قُطَینه تبدیل شده است (کنوزالقدس، ص 240؛ بورگوین، ج 2، ص 437).ساختمان مدرسه در ناحیه‌ای بود که چند مدرسه قدیم دیگر نیز وجود داشت. این مدرسه از مشرق به کوچه‌ای منتهی به سوق القطّانین، از شمال به خیابان باب الحدید که تقریبآ رو به شمال غربی امتداد یافته است، از مغرب به زمینی گسترده و از جنوب به ساختمانی متروک محدود می‌شود (بورگوین، همانجا).به گفته علیمی‌حنبلی (همانجا)، مدرسه حنبلیه را امیرسیف‌الدین بَیْدمَر خوارزمی بنیان نهاد. او وقتی به نیابت حکومت دمشق و حلب رسید، بنای مدرسه را در اواخر جمادی‌الآخره 781 آغاز کرد و در اواخر شوال همان سال به پایان رساند (ابن‌فرات، ج 9، جزء2، ص 292؛ ابن‌قاضی شهبه، ج 1، ص 227؛ علیمی‌حنبلی، همانجا؛ نیز رجوع کنید به کردعلی، همانجا؛ عبدالجلیل حسن عبدالمهدی، همانجا).گفته شده است، امیرسیف‌الدین بیدمر مدرسه را پس از پایان کار ساختمان آن وقف کرد (امام، ص 197). به گفته علیمی حنبلی (ج 2، ص 202)، از مدرّسان مدرسه حنبلیه در دوره ممالیک، فقط شیخ برهان‌الدین ابوالصفا ابراهیم‌بن علی الاسعردی شافعی صوفی (متوفی 887) شناخته شده است که پس از اقامت در بیت‌المقدّس (842) از جانب ملک ظاهر جَقمَق بدین منصب گمارده شد.براساس اسناد رسمی سده دهم فردی به نام شیخ عبدالکریم بن حسین‌الغَلْواتی، از مسئول مدرسه حنبلیه یا از قاضی بیت‌المقدس، عبدالرحمان العثمانی الحنفی، مدرسه را برای یک دوره صد ساله و در پنجاه قرارداد جداگانه به ششصد سکه نقره ترکی اجاره کرد (بورگوین، ج 2، ص 438). همچنین بنابر اسنادی، مدرسه در 1242 نیز دایر بوده است (عسلی، ص201).ویژگیهای معماری. نقشه بنا چند ضلعی نامنتظم است، بدین صورت که بخش مرکزی و اصلی مدرسه تقریبآ به شکل مستطیل و قسمت شمالی آن به سبب اُریب بودن خیابان باب‌الحدید مثلثی است. بیشترین عرض ساختمان در قسمت مرکزی 8ر22 متر و طول آن در کوچه سوق‌القطّانین نوزده متر و در باب الحدید 21 متر است (رجوع کنید به بورگوین، ج 2، ص 439، نقشه 3/42). مدخل اصلی بنا در محل تلاقی خیابان باب‌الحدید و خیابانی منتهی به سوق‌القطّانین قرار گرفته است (همان، ج 2، ص 438). بنابر نقشه‌ای که بورگوین از مدرسه ترسیم کرده است، مدخل اصلی به یک هشتی و سپس به حیاط روباز در قسمت مرکزی ساختمان راه دارد. در اضلاع شرقی، غربی و شمالی حیاط، حجره‌هایی در دو طبقه برای سکونت طلاب و مدرّسان بنا شده است. ایوان بلند مدرسه در ضلع جنوبی قرار دارد که بر دیوار جنوبی آن، محرابی ساخته شده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 439ـ440 و نقشه 3/42؛ نیز رجوع کنید به کنوزالقدس، همانجا؛ ادامه مقاله). در ضلع شرقی ایوان، دو در قرار دارد که به دو حجره کوچک راه می‌یابند و حجره جنوبی از طریق راهرویی به هشتی متصل می‌گردد. در ضلع غربیِ ایوان نیز یک در و یک پنجره قرار دارد که به اتاقی باز می‌شوند (بورگوین، ج 2، ص 440). در ضلع جنوب غربی حیاط، دالانی سرپوشیده به ساختمانی الحاقی، متشکل از یک حیاط خلوت کوچک با سه اتاق، راه می‌یابد. همچنین در ضلع شمالی این حیاط پلکانی به طبقه دوم راه دارد (رجوع کنید به همان، ج 2، ص 440، نقشه 3/42). مصالح بنا در پایین دیوارها، به‌ویژه در نمای رو به خیابان باب‌الحدید، سنگهای بزرگ صیقل نیافته است که غیر استادانه کار شده، اما در دیگر قسمتها، سنگها تراش خورده و دارای رگچینهای منظم است (همان، ج 2، ص 439). ورودیِ مدرسه با قوس تیزه‌دار تونشسته‌ای از سنگ آهک بادبُر ساخته و با یک قاب‌بند گچ‌بری شده است (همانجا، نیز رجوع کنید به ص440، تصویر 2/42). نعل درگاه نیز از سنگ‌گچ و بر روی آن قوسی مسطح با اندکی برجستگی و اتصال دندانه‌دار به رنگ قرمز است، همچنین سنگ قِطاع (سنگ یا آجر ذوزنقه شکل که در قوس‌بندی به‌کار می‌رود) آن به رنگ سیاه است (همان، ج 2، ص 439). طاق حجره‌ها نیز متقاطع یا گهواره‌یی است. ایوان حدود دو متر بلندتر از دیگر حجره‌ها ساخته شده و دارای قوس تیزه‌داری است که دهانه طاق آن از پاکار مقرنسهایی که روی آن کار شده، جلوتر ساخته شده است. اشکال موجی به کار رفته در سطح بیرونی قوس و لبه آن نیز سالم مانده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص440، نیز رجوع کنید به ص 441، تصاویر 5/42ـ7/42).محراب به صورت ابتدایی مرمت شده و جزئیات آن در اندود رنگ پنهان شده است، در دو سوی محراب، دو ستون قرار دارد. محراب دارای قوس تیزه داری است که با قاب‌بندی مستطیل، با اشکال موجی تزیین شده است. طاق محراب از سنگ قطاعی ساخته شده که از مرکز نیم گنبد محراب به سمت داخل و رو به پایین محراب امتداد یافته است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص440، نیز رجوع کنید به ص 442، تصاویر، 8/42ـ9/42).منابع: ابن‌فرات، تاریخ ابن‌الفرات، ج 9، جزء2، چاپ قسطنطین زریق و نجلا عزالدین، بیروت 1938؛ ابن‌قاضی شهبه، تاریخ ابن‌قاضی شهبة، چاپ عدنان درویش، دمشق 1977ـ1994؛ رشاد امام، مدینة القدس فی العصر الوسیط: 1253ـ1516م، تونس 1396/1976؛ عبدالجلیل حسن عبدالمهدی، المدارس فی بیت المقدس فی العصرین الایوبی و المملوکی، عمان 1401/1981؛ کامل جمیل عسلی، معاهد العلم فی بیت المقدس، عمان 1981؛ مجیرالدین عبدالرحمان‌بن محمد عُلَیمی حنبلی، الانس الجلیل بتاریخ القدس و الخلیل، نجف 1388/1968؛ محمد کردعلی، خطط الشام، بیروت 1389ـ1392/ 1969ـ1972؛ کنوز القدس، تألیف رائف یوسف نجم و دیگران، ]قم[ : مؤسسة آل‌البیت، 1403/1983؛Michael Hamilton Burgoyne, Mamluk Jerusalem:an architectural study, with additional historical research by D.S. Richards, [London] 1987.