حنبل بن اسحاق بن حنبل

حَنبَل ‌بن اسحاق بن حنبل، کنیه‌اش ابوعلی، ملقب به شیبانی، حافظ و محدّث و مورخ حنبلی قرن سوم. او برادرزاده و شاگرد احمدبن حنبل* بود (خطیب بغدادی، ج 9، ص 217؛ ابن‌ابی‌یعلی، ج 1، ص 383). بنابه نظر ذهبی (ج 13، ص 51)، وی قبل از سال 200 به‌ دنیا آمده است. از زندگی‌اش اطلاع چندانی در دست نیست.به گفته خطیب بغدادی (همانجا) وی از استادان و محدّثان بسیاری حدیث شنیده است، از جمله احمدبن حنبل؛ پدر خود، اسحاق‌بن حنبل؛ ابونعیم فَضل‌بن دُکَیْن؛ و ابوغَسّان نَهدی (رجوع کنید به ابن ابی‌یعلی، ج 1، ص 383ـ384). حنبل‌بن اسحاق تصریح کرده که به همراه صالح و عبداللّه (فرزندان احمدبن حنبل)، مُسنَدِ احمدبن حنبل را به‌طور کامل از وی فراگرفته است (همان، ج 1، ص 385).ابوبکر احمدبن محمد خَلّال*، محمدبن مَخْلَد، ابوالقاسم عبداللّه‌بن محمد بَغوی*، از شاگردان و راویان او بوده‌اند (خطیب بغدادی، همانجا؛ ابن‌ابی‌یعلی، ج 1، ص 384). وی همانند دیگر اصحاب احمدبن حنبل، روایاتی را که از استادش شنیده بود در کتابی به نام المسائل گردآوری کرده بود (رجوع کنید به ذهبی، ج 13، ص 52) و آن را بر علاقه‌مندان به حدیث در شهرهای مختلف که به آنها سفر می‌کرد، می‌خوانده است (رجوع کنید به ابن ابی‌یعلی، ج 1، ص 383).خطیب بغدادی (همانجا) و ابن ابی‌یعلی (ج 1، ص 384) او را با القابی چون «ثَبْت» و «ثقه» ستوده‌اند.او همچون احمدبن حنبل به رؤیت خدا در آخرت باور داشت. اصرار او بر این موضوع در حدی بود که انکار این عقیده را از مصادیق ارتداد می‌دانست (رجوع کنید به ابن‌ابی‌یعلی، ج 1، ص 387).حنبل‌بن اسحاق در اواخر عمر به شهر واسط، شهری بین بصره و کوفه، رفت و در 273 درگذشت (خطیب بغدادی، همانجا؛ قس ابواسحاق شیرازی، ص170 که سال درگذشت او را 293 ذکر کرده است).حنبل‌بن اسحاق آثاری داشته است که بیشتر آنها موجود نیست. اساس کتاب او در تاریخ، گفته‌های احمدبن حنبل و یحیی‌بن مَعین* بوده است که برخی تراجم‌نگاران از آن یاد کرده‌اند (رجوع کنید به دارقطنی، ج 2، ص 768؛ خطیب بغدادی، همانجا؛ ذهبی، ج 13، ص 53). ذهبی (همانجا) این اثر را مفید دانسته است. او راوی الرد علی اهل‌الرأی/ القیاس حُمَیدی (متوفی 219) بوده است (دارقطنی، همانجا). ذکر محنة الامام احمدبن حنبل اثر دیگر حنبل‌بن اسحاق است (ذهبی، ج 13، ص 52ـ53) که در آن عقیده احمدبن حنبل را درباره قِدَم قرآن آورده و نیز از آزارهایی که از رهگذر این عقیده به پیشوای حنبلیان وارد شده، سخن گفته است (رجوع کنید به جدعان، ص 356).ذکر محنة‌الامام احمدبن حنبل به تحقیق محمد نغش در یک مجلد به‌چاپ رسیده است (اسکندریه 1977). جزء حدیثی از او به تدوین ابوعمرو عثمان‌بن احمد مشهور به ابن‌سماک (متوفی 344) برجا مانده است (رجوع کنید به سوّاس، ص 182).منابع: ابن‌ابی‌یعلی، طبقات الحنابلة، چاپ عبدالرحمان‌بن سلیمان عُثیمین، ریاض 1419/1999؛ ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت 1401/1981؛ فهمی جدعان، المحنة: بحث فی جدلیة الدینی و السیاسی فی الاسلام، بیروت 2000؛ خطیب بغدادی؛ علی‌بن عمر دارقطنی، المؤتلف و المختلف، چاپ موفق‌بن عبداللّه‌بن عبدالقادر، بیروت 1406/1986؛ ذهبی؛ یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسة العُمریة فی دارالکتب الظاهریة بدمشق، کویت 1408/1987.