حمیری عبدالله بن جعفر

حِمیَری، عبداللّه بن جعفر، عالم و محدّث امامی قرن سوم و چهارم. کنیه وی ابوالعباس بود. از تاریخ دقیق ولادت و وفات او اطلاعی نیست، اما بدون شک در دوران امامت امام هادی و امام حسن عسکری علیهماالسلام و در دوره غیبت صغرا می‌زیسته است (رجوع کنید به ادامه مقاله). حمیری، از مشایخ و بزرگان قم بود، در سالهای پایانی قرن سوم به کوفه سفر کرد و محدّثان آن شهر از وی احادیث بسیاری شنیدند (نجاشی، ص 219).شیخ‌طوسی در رجال خود (ص370) در میان اصحاب امام رضا علیه‌السلام از فردی به نام ابوالعباس حمیری یاد کرده که خویی (ج 10، ص 141)ــ با ارائه دلایلی، از جمله تاریخ سفر حمیری به کوفه، که نجاشی آن را گزارش کرده ــ وی را غیر از عبداللّه‌بن جعفر حمیری دانسته است (برای مکاتبات بین حمیری مذکور در رجال با امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام رجوع کنید به کلینی، ج 5، ص 447؛ طوسی، 1390ب، ج 3، ص 231).از جمله کسانی که حمیری از آنها روایت کرده عبارت‌اند از : ایوب‌بن نوح نخعی (رجوع کنید به حِمیَری، ص 163؛ نجاشی، ص 114)، هارون‌بن مسلم (حمیری، ص 9، 28، 45، 47، 49ـ50؛ نجاشی، ص 8، 52، 415ـ416)، احمدبن محمدبن خالد برقی (نجاشی، ص 55، 137)، محمدبن حسین‌بن ابی‌الخطاب (حمیری، ص 379؛ نجاشی، ص 89، 119، 152، 367، 371) و محمدبن خالد طیالسی (حمیری، ص 29، 126ـ130، 159؛ نجاشی، ص 168). مهم‌ترین راویان حدیث از حمیری عبارت‌اند از: علاوه بر فرزندش محمد (رجوع کنید به نجاشی، ص 321، 370ـ371، 417؛ طوسی، 1414، ص 9، 22، 203)، احمدبن محمدبن یحیی عطار قمی (همان، ص 13، 38، 59، 83، 201)، ابوعلی اسکافی (همان، ص 143، 158، 311؛ طوسی، 1414، ص 86، 238، 697)، محمدبن حسن‌بن ولید قمی (نجاشی، ص 176، 274)، علی‌بن حسین‌بن بابویه (همان، ص 430، 447)، ابوغالب زُراری (همان، ص 302، 415؛ طوسی، 1414، ص 189)، و محمدبن موسی‌بن متوکل (طوسی، 1415، ص 437؛ همو، 1414، ص440، 442). حمیری علاوه بر فرزندش محمد، که فردی مشهور و صاحب تألیفات بوده، سه فرزند دیگر، به نامهای احمد و جعفر و حسین، داشته است که همگی دارای مکاتباتی با امام زمان عجل‌اللّه تعالی فرجه‌الشریف بوده‌اند (رجوع کنید به نجاشی، ص 354ـ355). برخی مکاتبات محمدبن عبداللّه‌بن جعفر حمیری با امام زمان باقی مانده است (رجوع کنید به طوسی، 1411، ص 374ـ384).حمیری نقش مهمی در روایت مکتوبات حدیثی محدّثان قم داشته است (رجوع کنید به همو، 1415، ص 424). همچنین نام وی در سلسله اسناد روایی بسیاری از آثار محدّثان شیعی کوفه و مناطق دیگر دیده می‌شود (برای نمونه رجوع کنید به نجاشی، ص 38، 59، 168، 302، 430).حمیری آثار متعددی تألیف کرده که اغلب شامل موضوعات مورد علاقه محدّثان آن دوره است. از جمله موضوعاتی که محدّثان شیعه آن دوره آثار متعددی درباره آن تدوین کرده‌اند، پاسخهای ائمه به پرسشهای اصحاب درباره مسائل فقهی و کلامی است که موارد فراوانی از آنها در کتب اربعه نقل شده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج 1، ص 87، 100، ج 2، ص 27، 399؛ ابن‌بابویه، 1414، ج 1، ص 262، 544؛ طوسی، 1390ب، ج 1، ص 55، 64،150). حمیری نیز برخی مکاتبات فقهی ـ کلامی بین امامان شیعه و اصحاب را گردآورده و آثاری با این موضوع تألیف کرده است. وی در کتاب مسائل الرجال و مکاتباتهم اباالحسن الثالث علیه‌السلام (رجوع کنید به نجاشی، ص 220)، مکتوبات بین برخی اصحاب امام هادی علیه‌السلام با ایشان را، که غالبآ مشتمل بر مسائل فقهی است، گرد آورده است. نامهای برخی از این اصحاب در منابع حدیثی دیگر آمده است که عبارت‌اند از: حسن/ حسین‌بن مالک (رجوع کنید به ابن‌بابویه، 1414، ج 3، ص 434، ج 4، ص 232؛ طوسی، 1390ب، ج 9، ص 189؛ همو، 1390الف، ج 4، ص 124)، محمدبن جزک (ابن‌بابویه، 1414، ج 1، ص440ـ441؛ طوسی، 1390ب، ج 3، ص 216، ج 7، ص 363، 428)، حسین‌بن علی‌بن کیسان صنعانی (طوسی، 1390ب، ج 2، ص 308؛ همو، 1390الف، ج 1، ص 343)، ایوب‌بن نوح (همو، 1390ب، ج 4، ص 91، ج 5، ص 273)، محمدبن سرو (همان، ج 5، ص 171؛ همو، 1390الف، ج 2، ص 247) و علی‌بن ریّان‌بن صلت (همو، 1390ب، ج 5، ص 209؛ همو، 1390الف، ج 2، ص 267). ابن‌ادریس حلّی (ج 14، ص 119ـ127) منتخبی از این کتاب را نقل کرده است.حمیری همچنین کتابی با عنوان مسائلُ لأبی محمدالحسن علیه‌السلام علی‌ید محمدبن عثمان العمری تألیف کرده (نجاشی، همانجا) که نقل‌قولهایی از آن در آثار گوناگون امامیه باقی مانده است (برای نمونه رجوع کنید به کلینی، ج 5، ص 447، ج 7، ص 114؛ ابن‌بابویه، 1414، ج 3، ص 476، 488؛ طوسی، 1390ب، ج 2، ص 362، ج 9، ص310؛ همو، 1390الف، ج 4، ص 161). براساس این نقل‌قولها، به نظر می‌رسد که بخش اعظم این کتاب، پرسشهای فقهی از امام حسن عسکری علیه‌السلام بوده که حمیری آنها را از طریق محمدبن عثمان عَمْری به امام می‌رسانده و پاسخهایی نیز از طریق عمری می‌گرفته است. احتمالا حمیری در این کتاب برخی مکتوبات دیگر اصحاب ائمه به امام حسن‌عسکری علیه‌السلام را نیز آورده است (رجوع کنید به ابن‌بابویه، 1414، ج 3، ص 435؛ طوسی، 1390ب، ج 3، ص 309، ج 6، ص110، ج 7، ص 486).حمیری آثاری نیز در موضوع امامت تألیف کرده است. وی کتاب مهمی با نام الدلائل داشته است (رجوع کنید به نجاشی، ص 219؛ طوسی، 1420، ص 294) که تا قرن هفتم موجود بوده و بهاءالدین اربلی (متوفی 693؛ ج 3، ص 66، 120، 210، 404) و ابن‌طاووس (متوفی 664؛ 1409، ص 243؛ همو، 1363ش، ص 2، 97، 119، و جاهای دیگر) بخشهایی از آن را نقل کرده‌اند. ابن‌طاووس نسخه‌ای از این کتاب را، به خط احمدبن حسین ابن‌غضائری، در اختیار داشته است (رجوع کنید به 1363ش، ص 97، 229؛ نیز رجوع کنید به کولبرگ، ص 139).از جمله آثار حمیری درباره غیبت، کتاب الغیبة است (رجوع کنید به طوسی، 1420، همانجا). همچنین وی تألیف دیگری در این زمینه داشته که نجاشی (همانجا) از آن با نام الغیبة و الحیرة یاد کرده و احتمالا همان است که طوسی (1420، همانجا)، به نقل از ابوجعفر محمدبن جعفر ابن‌بُطّه قمی، نام آن را الفترة والحیرة ذکر کرده است. ابن ابی‌زینب (ص 67، 152، 155، 159، و جاهای دیگر) و ابن‌بابویه (برای نمونه رجوع کنید به 1363ش، ج 1، ص 127، 152، 211، 228) و شیخ‌طوسی در کتاب الغیبة (برای نمونه رجوع کنید به ص 352، 354، 361ـ362، 439) روایات فراوانی درباره غیبت از حمیری نقل کرده‌اند که برگرفته از آثار وی در این باب است. ابن‌بابویه در کتاب التوحید (ص 76، 80، 103، و جاهای دیگر) روایاتی به نقل از مشایخ خود از حمیری آورده که احتمالا از کتاب العظمة و التوحید یا کتاب التوحید و البداء و الارادة و الاستطاعة و المعرفة (رجوع کنید به نجاشی، ص 219ـ220) است که شیخ‌طوسی (1420، همانجا) از کتاب اخیر با عنوان التوحید و الاستطاعة و الافاعیل و البداء یاد کرده است.تنها کتاب موجود از حمیری، قرب‌الاِسناد است. نجاشی (ص220) از سه کتاب حمیری با نامهای قرب‌الاسناد الی الرضا علیه‌السلام، قرب الاسناد الی ابی‌جعفربن الرضا علیهماالسلام، و قرب الاسناد الی صاحب الامر علیه‌السلام یاد کرده، اما شیخ‌طوسی (1420، همانجا) فقط از قرب‌الاسناد نام برده است. قرب‌الاسناد به آثاری اطلاق می‌شود که در آن، محدّث احادیث را با کوتاه‌ترین طریق تا معصوم روایت کند (در این‌باره رجوع کنید به علوّ اِسناد*). حمیری در تألیف این کتاب از متون کهن‌تر نیز بهره برده (رجوع کنید به مدرسی طباطبائی، ج 1، ص 323ـ324، 390؛ رحمتی، ص 27ـ 28) که از مهم‌ترین آنها، کتاب المسائل علی‌بن جعفر عُریضی* است که حمیری بخش اعظم آن را در کتاب خود آورده است (رجوع کنید به رحمتی، ص 27). حمیری تحریر غیرمبوّب المسائل را به روایت عبداللّه‌بن حسن‌بن علی‌بن جعفر عُریضی از علی‌بن جعفر نقل کرده است (رجوع کنید به نجاشی، ص 251ـ252).ابن‌ادریس حلّی (ج 14، ص 223ـ230) روایاتی از قرب‌الاسناد حمیری نقل کرده، ولی به اشتباه این کتاب را به فرزند وی، محمد، نسبت داده است. منشأ این خطا ظاهرآ آن است که سلسله سند آغازین کتاب به فرزند حمیری منتهی می‌شود (رجوع کنید به حمیری، ص 1). عامل دیگر در این انتساب نادرست، احتمالا وجود اجازه‌ای از فرزند حمیری به فردی دیگر، در آغاز نسخه‌ای از این کتاب به خط ابن‌ادریس، است (رجوع کنید به همان، مقدمه، ص 32ـ33، 35ـ36). شاهد مهم بر صحت انتساب قرب‌الاسناد به حمیری پدر، آن است که ابن‌ادریس حلّی، خود (ج 14، ص 223) در نقل‌قول از این کتاب، حدیثی را بدون واسطه از محمدبن حسین‌بن ابی‌الخطاب (متوفی 262) آورده که طبقه حدیثی آن تنها با طبقه مشایخ عبداللّه‌بن جعفر تطابق دارد. مجلسی (ج 1، ص 7) نیز با اشاره به نظر دیگران، عبداللّه‌بن جعفر را مؤلف قرب‌الاسناد و پسر وی را راوی آن دانسته است.منابع: ابن ابی‌زینب، کتاب‌الغیبة، چاپ علی‌اکبر غفاری، تهران ?] 1397[؛ ابن‌ادریس حلّی، موسوعة‌ابن‌ادریس الحلی، ج :14 مستطرفات السرائر (باب‌النوادر)، چاپ محمدمهدی موسوی‌خرسان، قم 1387ش؛ ابن‌بابویه، التوحید، چاپ هاشم حسینی طهرانی، قم 1387؛ همو، کتاب مَن لایَحضُرُه‌الفقیه، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1414؛ همو، کمال‌الدین و تمام النعمة، چاپ علی‌اکبر غفاری، قم 1363ش؛ ابن‌طاووس، فتح‌الابواب بین ذوی‌الالباب و بین رب‌الارباب فی الاستخارات، چاپ حامد خفاف، قم 1409؛ همو، فرج المهموم فی تاریخ علماء النجوم، نجف 1368، چاپ افست قم 1363ش؛ علی‌بن عیسی بهاءالدین اربلی، کشف الغمة فی معرفة الائمة علیهم‌السلام، چاپ علی فاضلی، ]قم[ 1426؛ عبداللّه‌بن جعفر حِمیَری، قرب‌الاسناد، قم 1413؛ خویی؛ محمدکاظم رحمتی، «نکاتی درباره کتاب قرب‌الاسناد حمیری»، کتاب ماه دین، سال 7، ش 4 و 5 (بهمن و اسفند 1382)؛ محمدبن حسن طوسی، الاستبصار، چاپ حسن موسوی خرسان، تهران 1390الف؛ همو، الامالی، قم 1414؛ همو، تهذیب الاحکام، چاپ حسن موسوی‌خرسان، تهران 1390ب؛ همو، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی‌اصفهانی، قم1415؛ همو، فهرست کتب‌الشیعة‌و اصولهم واسماء المصنفین و اصحاب الاصول، چاپ عبدالعزیز طباطبائی، قم 1420؛ همو، کتاب‌الغیبة، چاپ عباداللّه طهرانی و علی احمد ناصح، قم 1411؛ کلینی؛ مجلسی؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407؛Etan Kohlberg, Amedieval Muslim scholar atwork: Ibn Tawus and his library, Leiden 1992; Hossein Modarressi Tabatabai, Tradition and survival: a bibliographical survey of early Shiite literature, vol. 1, Oxford 2003