حمیدی شیرازی مهدی

حمیدی شیرازی، مهدی، شاعر و محقق و منتقد معاصر. در 1293ش در شیراز به‌دنیا آمد. پدرش سیدمحمد ثقة‌الاعلام یکی از رجال شیراز بود که در دوره اول مجلس شورای ملی به نمایندگی از طرف مردم شیراز انتخاب شده بود. حمیدی سه ساله بود که پدرش را از دست داد و از آن پس تحت تربیت مادرش، که شاعر و مؤسس نخستین مدرسه دخترانه به‌نام عفّتیه در شیراز بود، قرار گرفت. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در شیراز گذراند و از اوان نوجوانی سرودن شعر را آغاز کرد. در مدرسه تحت تأثیر معلم خود، لطفعلی صورتگر*، به‌سبک خراسانی و اشعار منوچهری دامغانی علاقه‌مند شد. پس از اخذ دیپلم راهی تهران شد و در دانشکده ادبیات دانشگاه تهران و دانشسرای عالی تحصیل کرد. در 1316ش با رتبه اول لیسانس فارغ‌التحصیل شد و به شیراز بازگشت و در دبیرستانهای آنجا به تدریس پرداخت. در 1317ش نخستین مجموعه اشعار خود به نام «شکوفه‌ها» را به‌چاپ رساند. در این زمان موضوع اشعار حمیدی غزل و مفاهیم عاشقانه بود. وی پس از درگذشت ناگهانی نامزدش در همین سال، اشعاری در قالب دوبیتیهای پیوسته به‌نام «آرامگاه عشق» سرود و پس از آن تا مدتی شعر نسرود. در آغاز 1318ش برای خدمت سربازی به دانشکده افسری تهران رفت و پس از پایان خدمت در دبیرستانها و دانشسرای مقدماتی به تدریس پرداخت (رکن‌زاده آدمیت، ج 2، ص 376؛ برقعی، ج 2، ص 1194؛ «یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، ص 319ـ320، به نقل از حسن امداد). در همین سال عشقی نافرجام سرآغاز سرودن اشعار عاشقانه و قصاید محکم وی شد («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، ص 320، به نقل از حسن امداد؛ برای نمونه اشعار رجوع کنید به حمیدی شیرازی، 1378ش، ج 1، ص 82ـ84). مجموعه‌های پس از یک سال و اشک معشوق حاصل این دوران از زندگی اوست.در 1320ش و اشغال ایران توسط متفقین، حمیدی با شجاعت تمام قصاید غرّای انتقادی سرود و در آنها به زمامداران سازشکار و سیاست بیگانگان تاخت. این اشعار سبب آوازه او در سراسر کشور شد. از جمله این اشعار قصیده «پیام آذربایجان» (رجوع کنید به حمیدی شیرازی، 1325ش، ص19ـ22) بود که ابتدا در جراید شیراز منتشر و سپس در روزنامه‌های تهران و آذربایجان نقل شد، به‌طوری‌که آذربایجانیها به او لقب «شاعر ملی» دادند («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، همانجا). در 1322ش با روزنامه اقیانوس همکاری کرد (همان، ص 321). در 1323ش تحصیل در دوره دکتری ادبیات فارسی را آغاز کرد و ضمن تحصیل به تدریس در دبیرستان البرز پرداخت (همانجا؛ اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، دفتر5، ص 144) و در همان اوان، امتیاز روزنامه کهکشان را گرفت و آن را در تهران منتشر ساخت («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، همانجا).حمیدی در 1324ش با نیما یوشیج* دیدار کرد و پس از آن، نظر تند و انتقادی خود را درباره شعر نو در قصیده‌ای بیان نمود (همانجا؛ نیز رجوع کنید به حمیدی شیرازی، 1333ش، ص 38ـ43) و در صف مخالفان سرسخت شعر نیمایی قرار گرفت (رجوع کنید به ادامه مقاله). پس از این سال به‌تدریج به مضامین اجتماعی، وطنی و تاریخی گرایش یافت که حاصل آن پختگی و استحکام اشعار این دوره از زندگی اوست. مجموعه‌های سالهای سیاه، طلسمِ شکسته و زمزمه بهشت مراحل پختگی شعر وی را نشان می‌دهد (یاحقی، ص180ـ181). در 1327ش موفق به اخذ دکتری ادبیات فارسی شد و چندی بعد در دانشکده الهیات و سپس دانشکده ادبیات به تدریس پرداخت و به رتبه استادی رسید («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»؛ اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، همانجاها). در 1330ش حمیدی در مسابقه «وطن»، که از سوی اداره کل انتشارات و تبلیغات و داوری فرهنگستان طرح شده‌بود، شرکت کرد و منظومه «در امواجِ سند» او برگزیده شد و جایزه اول را گرفت («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، ص321ـ322، به‌نقل‌از حسن امداد؛ اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، دفتر5، ص 151). در 1342ش کتاب عروض حمیدی به‌چاپ رسید. وی در این کتاب روش و دیدگاه جدیدی برای آموزش عروض فارسی ابداع کرد (رجوع کنید به ص 5؛ برای نقد کتاب رجوع کنید به مقرّبی، ص780ـ787؛ نیز رجوع کنید به عروض*).در 1343ش درگیریهای جدیدی بین حمیدی و نوپردازان به‌وجود آمد که عده‌ای از سنّت‌گرایان به دفاع از او پرداختند («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، ص 322؛ به نقل از حسن امداد). در 1347ش وی کتاب عطار در مثنوی‌های گزیده او و گزیده مثنوی‌های او را منتشر ساخت. نگاه انتقادی او به آثار عطار بار دیگر جنجالی در مطبوعات به پا کرد و عده‌ای از او به شدت انتقاد کردند (رجوع کنید به حمیدی شیرازی، 1347ش، تقریظ‌ها و انتقادها، ص 89ـ92، 99ـ100،110ـ111؛ نیز رجوع کنید به شفیعی کدکنی، ص 17ـ32). حمیدی در 1348ش بازنشسته شد (اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، دفتر5، ص150). در 1350ش در شانزدهمین سالگرد درگذشت نیما سخنرانی کرد و دیدگاه خود را درباره شعر فارسی و مخالفت خود را با سبک نیما آشکارا بیان کرد و بار دیگر ماجرای شعر نو و سنّتی آغاز شد و مخالفان و موافقان مقالاتی در این باب نوشتند («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، همانجا). احمد شاملو* در شعری بلند (رجوع کنید به دفتر1، ص140ـ148) و مهدی اخوان ثالث* در مقاله‌ای مفصّل (رجوع کنید به ج 2، ص 13ـ50) از سبک شاعری حمیدی انتقاد کردند و برخی چون فریدون توللّی* و محمدامین ریاحی* در ستایش از شعرش مقالاتی نوشتند (رجوع کنید به حمیدی شیرازی، 1378ش، ج 3، مؤخره، ص 613ـ614، 627ـ629؛ برای دیگر دیدگاههای موافق رجوع کنید به همان مؤخره، ص 551ـ651). حمیدی در همان سال قصیده‌ای به نام «آخرین حرف» سرود و در آن از اشعار خود در برابر نقدهای ناقدان دفاع کرد (رجوع کنید به 1363ش ب، ص 222ـ224؛ نیز رجوع کنید به رضا، ص 526). در همین سال منظومه «در امواج سند» در مسابقه‌ای که رادیو بی‌بی‌سی برگزار کرده بود، برنده اول شناخته شد («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، همانجا). وی در سالهای پس از بازنشستگی آثار دیگری منتشر کرد و در تیر 1365 در تهران درگذشت و در حافظیه شیراز به‌خاک سپرده شد (همان، ص 323، به نقل از حسن امداد؛ برقعی، ج 2، ص 1195).در شعر حمیدی قالب و معنا چنان به‌هم پیوسته و درهم آمیخته است که گویی معنای مورد نظر او را فقط در همان قالب که خود برگزیده است می‌توان ریخت («یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، ص 326، به نقل از مهدی برهانی). درباره قالب، وی هم تقسیم‌بندی قدما را پذیرفته و هم به نوعی آنها را درهم آمیخته و تقسیم‌بندی جدیدی ارائه کرده است. به‌عقیده او این مفهوم شعر است که نوع و نام قالب را مشخص می‌کند، چنانکه در بخش قطعات اشعاری آورده که قالب آن غزل است ولی وی نام قطعه بر آنها نهاده است (برای نمونه رجوع کنید به 1363ش ب، ص 95). در این تقسیم‌بندی، محتوا بیشتر از صورت موردتوجه او بوده است؛ به‌طوری‌که به بسیاری از اشعاری که در قالب غزل، قطعه و قصیده نمی‌گنجند عنوان «چکامه» داد و به چکامه، که در ادبیات فارسی معنایی عام داشت، معنایی خاص بخشید (رجوع کنید به «یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، همانجا؛ برای نمونه چکامه‌ها رجوع کنید به حمیدی شیرازی، 1363ش ب، ص 111ـ141). حمیدی در پیروی از شعر سنتی بیشتر متأثر از سبک خراسانی است. او کمتر از لغات عربی یا فارسی مهجور استفاده کرده است (رجوع کنید به «یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، ص330، به نقل از مهدی برهانی). وی ضمن پیروی از گذشتگان، از وقایع تاریخی، مفاهیم دینی و حماسی کهن، شعری تازه ارائه کرده است. از جمله آنها منظومه‌های «در امواج سند»، «موسی» و «بت‌شکن بابل» است (رجوع کنید به 1333ش، ص23ـ30؛ همو، 1344ش، ص51ـ 58، 71ـ85). وی از اشعار بسیاری از شاعران طراز اول فارسی، از جمله رودکی و ناصرخسرو، استقبال (برای نمونه رجوع کنید به 1378ش، ج 1، ص 33ـ35، 74ـ76) و اشعار شاعرانی چون سعدی و حافظ را تضمین کرده است (برای نمونه رجوع کنید به همان، ج 1، ص 65ـ67، 113ـ114).حمیدی شاعری آزاده و در بیان عقایدش جسور بود و هرگز شعر را برای مدح و تملق به‌کار نگرفت (رضا، ص 521ـ522)؛ عاطفه و احساس جایگاه خاصی در شعر او دارد. به طور کلی در سروده‌های او به سه نوع «من» برمی‌خوریم. در اشعار غنایی و عاشقانه «منِ» او عاطفی و شخصی است و بیشتر خود در شعر سهیم است تا دیگران (برای نمونه رجوع کنید به 1378ش، ج 1، ص 82ـ 84، 103ـ104)، اما در برخی منظومه‌ها از «منِ» شخصی فراتر می‌رود، به‌طوری که به عواطف مردم نزدیک می‌شود (برای نمونه رجوع کنید به همو، 1333ش، ص 72ـ73). «منِ» دیگری که در اشعار او آشکار است حاکی از غرور و مفاخره در شعر است (برای نمونه رجوع کنید به همو 1363ش ب، ص 172ـ173) که ناقدان آن را از عیوب او و شعرش دانسته‌اند، حال آنکه این مفاخره در بین شعرای فارسی و عرب هم سابقه داشته است (رجوع کنید به همو، 1344ش، مقدمه مظاهر مصفّا، ص 11ـ12؛ همو، 1363ش ب، نامه امیری فیروزکوهی، ص هفتم ـ هشتم).نثر حمیدی، روان و بی‌عیب است، اما به لحاظ استحکام و رعایت موازین ادبی با شعرش برابری نمی‌کند (هنر، ص 538؛ برای آگاهی از سبک نثر او رجوع کنید به حمیدی شیرازی، 1319ش).آثار حمیدی بسیار متنوع است. آثار منظوم او عبارت‌اند از : شکوفه‌ها یا نغمه‌های جدید (تهران 1317ش)؛ پس از یک سال (شیراز 1319ش)؛ عصیان (شیراز 1321ش)؛ انتقام (تهران 1324ش)؛ از یاد رفته (تهران بی‌تا)؛ اشک معشوق (تهران 1324ش)؛ سالهای سیاه (تهران 1325ش)؛ زمزمه بهشت (تهران 1333ش)؛ طلسم شکسته (تهران 1334ش)؛ گمشده من (تهران 1337ش)؛ ده فرمان (تهران 1344ش)؛ دیوان حمیدی (تهران 1366ش). آثار منثور: سبکسریهای قلم (شیراز 1319ش)؛ عشق در بدر (3 جلد)، جلد اول (شیراز بی‌تا)، جلد دوم (1319ش، بی‌جا)، جلد سوم (1331ش، بی‌جا)؛ فرشتگان زمین (شیراز 1321ش)؛ شاعر در آلمان (شیراز 1322ش)؛ زبده شاهنامه فردوسی (تهران، بی‌تا)؛ شاهکارهای فردوسی (تهران 1330ش)؛ بهشت سخن (2 جلد)، شامل گزیده و نقد اشعار و شرح احوال شعرای پنج قرن اول (ج اول، تهران 1314ش؛ جلد دوم، بی‌جا، 1338ش)؛ عروض حمیدی (تهران 1342ش)؛ دریای گوهر (3 جلد)، برگزیده بهترین آثار نویسندگان و مترجمان معاصر و اشعار شاعران معاصر (تهران 1329ـ1334ش)؛ عطار در مثنوی‌های گزیده او و گزیده مثنوی‌های او (تهران 1347ش)؛ فنون و انواع شعر فارسی (تهران 1350ش)؛ فنون شعر و کالبدهای پولادین آن (تهران 1363ش)؛ شعر در عصر قاجار (تهران 1364ش؛ رجوع کنید به مشار، جاهای متعدد).حمیدی دو اثر ترجمه‌ای نیز دارد: زمزمه بهشت (مجموعه اشعار کنسانتین رینالد، تهران 1333ش) و ماه و شش پنی، داستانی از ویلیام سامرست موام (تهران 1339ش). او مقالات تحقیقی و انتقادی متعددی نیز در مجلات معتبر به‌چاپ رسانده است (برای آگاهی از کتاب‌شناسی مقالات رجوع کنید به اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، دفتر5، ص 141).منابع: مهدی اخوان ثالث، حریم سایه‌های سبز: مجموعه مقالات، زیرنظر مرتضی کاخی، ج 2، تهران 1373ش؛ اسنادی از مشاهیر ادب معاصر ایران، دفتر5، گردآوری و پژوهش علی میرانصاری، تهران : سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران، 1382ش؛ محمدباقر برقعی، سخنوران نامی معاصر ایران، قم 1373ش؛ مهدی حمیدی شیرازی، اشک معشوق: دیوان حمیدی، تهران 1378ش؛ همو، ده فرمان، تهران 1344ش؛ همو، زمزمه بهشت، ]تهران ?1333ش[؛ همو، سالهای سیاه، ]تهران ?1325ش[؛ همو، سبکسریهای قلم، شیراز ?]1319ش[؛ همو، عروض حمیدی، تهران 1363ش الف؛ همو، عطار در مثنوی‌های گزیده او و گزیده مثنوی‌های او، تهران 1347ش؛ همو، فنون شعر و کالبدهای پولادین آن، تهران 1363ش ب؛ فضل‌اللّه رضا، «حمیدی و شعر سنتی او»، آینده، سال 12، ش 9ـ10 (آذرـ دی 1365)؛ محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، دانشمندان و سخن‌سرایان فارس، تهران 1337ـ1340ش؛ احمد شاملو، مجموعه‌ی آثار، دفتر1، به کوشش نیاز یعقوبشاهی، تهران 1380ش؛ محمدرضا شفیعی کدکنی، زبورِ پارسی: نگاهی به زندگی و غزل‌های عطار، ]تهران[ 1378ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران 1350ـ1355ش؛ مصطفی مقرّبی، «]درباره[ عروض حمیدی»، راهنمای کتاب، سال 6، ش 10 و 11 (دی و بهمن 1342)؛ علی‌محمد هنر، «یادی از مهدی حمیدی»، آینده، همان؛ محمدجعفر یاحقی، چون سبوی تشنه: تاریخ ادبیات معاصر فارسی، تهران 1374ش؛ «یادهایی از دکتر مهدی حمیدی»، آینده، سال 13، ش 4ـ5 (تیر ـ مرداد 1366).