حُمَیْد بن زیاد، فقیه و محدّث امامی قرن سوم و چهارم. از تاریخ تولد، زادگاه، و جزئیات زندگی وی اطلاعی در دست نیست. کنیه‌اش ابوالقاسم و در اصل کوفی بود، مدتی در سُورا (نزدیک شهر حِلّه) سکنا گزید و سپس به نینوا (قریه‌ای در نزدیکی کربلا) رفت (رجوع کنید به نجاشی، ص 132؛ قهپائی، ج 2، ص 244). به تصریح شرح‌حال‌نویسان، حمید از افراد بسیاری حدیث شنید، از جمله احمدبن محمدبن رَباح، حسن‌بن محمدبن سَماعة (متوفی 263)، حسن‌بن موسی خَشّاب (زنده در 260)، عُبیداللّه‌بن احمد نَهیکی (محدّث قرن سوم)، حسن‌بن محمد کِندی، و ابراهیم‌بن سلیمان نَهْمی (رجوع کنید به کلینی، ج 3، ص 146؛ طوسی، 1417، ص 38ـ39؛ خویی، ج 6، ص 289).هرچند حمید از بزرگان فرقه واقفه/ واقفیه و از آخرین چهره‌های سرشناس این گروه بوده، ولی مورد وثوق رجالیان امامی است. وی را به وسعت علم و کثرت آثار ستوده‌اند (رجوع کنید به نجاشی، همانجا؛ طوسی، 1415، ص 421؛ ابن‌داوود حلّی، ص 210). وی همچنین راوی بسیاری از کتب و اصول اصحاب امامیه بود و به همین جهت، نام او در سلسله اسنادِ روایات بسیاری، در کتب معتبر شیعه آمده و محدّثان بزرگی از طریق او روایت کرده‌اند، از جمله محمدبن یعقوب کلینی (برای نمونه رجوع کنید به ج 2، ص 14، 75)، علی‌بن ابراهیم قمی (زنده در 307)، حسین‌بن علی بَزوفَری (زنده در 352)، عبیداللّه‌بن ابوزید انباری، و حسن‌بن محمدبن عَلّان. برخی از این افراد، از جمله علی‌بن حاتِم قزوینی در 306 و ابوالمفضل شیبانی در 310، از او اجازه روایت دریافت کرده‌اند (رجوع کنید به نجاشی، همانجا؛ طوسی، 1417، ص 115؛ حرّعاملی، ج30، ص 132؛ خویی، ج 6، ص 289ـ292). حمید را از معمرین دانسته و، وفات وی را در 310 ثبت کرده‌اند (رجوع کنید به نجاشی، همانجا؛ مجلسی، ج 54، ص 367؛ آقابزرگ طهرانی، ج 2، ص 148).حمیدبن زیاد آثار متعددی تألیف کرده از آن جمله: الجامع فی انواع الشرایع، الفرائض، الدَلائل، فَضْلُ العِلم وَ الْعُلماء، الخُمس، ذَمُّ مَنْ خالَفَ الْحَقَّ وَ اَهْلَهُ، النوادر، تاریخ الرجال، و من روی عن الصادق علیه‌السلام (رجوع کنید به آقابزرگ طهرانی، ج 3، ص 253، ج 7، ص 255، ج 8، ص 236، ج10، ص 43، ج 16، ص 145، 271؛ بغدادی، ج 1، ستون 356، ج 2، ستون 293ـ 295، 297، 346). به گفته موحدی ابطحی (ج 5، ص 133، پانویس 1 و 2) دو کتاب اخیر از جمله منابع شیخ‌طوسی و نجاشی در تألیفِ آثار رجالی‌شان بوده است.منابع: آقابزرگ طهرانی؛ ابن‌داوود حلّی، کتاب الرجال، چاپ محمدصادق آل‌بحرالعلوم، نجف 1392/1972، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ اسماعیل بغدادی، ایضاح المکنون، ج 1ـ2، در حاجی‌خلیفه، ج 3ـ4؛ حرّ عاملی؛ خویی؛ محمدبن حسن طوسی، رجال‌الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم 1415؛ همو، الفهرست، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم 1417؛ عنایة‌اللّه قهپائی، مجمع‌الرجال، چاپ ضیاءالدین علامه اصفهانی، اصفهان 1384ـ1387، چاپ افست قم ]بی‌تا.[؛ کلینی؛ مجلسی؛ محمدعلی موحدی ابطحی، تهذیب المقال فی تنقیح کتاب الرجال للشیخ الجلیل ابی‌العباس احمدبن علی النجاشی، ج 5، قم 1417؛ احمدبن علی نجاشی، فهرست اسماء مصنّفی الشیعة المشتهر ب رجال النجاشی، چاپ موسی شبیری زنجانی، قم 1407.
