حمله حیدری

حمله حیدری، نام منظومه‌هایی در بیان زندگانی پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و خاصه نبردهای علی علیه‌السلام، سروده شده از اواخر قرن نهم تا اوایل قرن چهاردهم هجری. قزوینی (ج 4، ص 164) فقط از دو منظومه حمله حیدری اثر باذل مشهدی و راجی‌کرمانی نام برده است، اما اته (ص60ـ61) چندین منظومه درباره حضرت علی و اهل بیت پیامبر علیهم‌السلام ذکر کرده و گلچین معانی (ج 7، بخش 1، ص 308ـ325) 54 منظومه را نام برده است. به گفته آقابزرگ طهرانی (ج 7، ص 92)، «حمله‌خوانی» با قرائت منظومه حمله حیدری باذل مشهدی، در برابر قرائت کتاب روضة‌الشهداء* اثر ملاحسین واعظ کاشفی (متوفی 910) که عنوان «روضه‌خوانی» داشت، در مجالس عزا رایج شد.در میان منظومه‌هایی که عنوان حمله حیدری به خود گرفته‌اند، منظومه‌های باذل مشهدی، راجی کرمانی و افتخارالعلماء صهبای آشتیانی از نظر ویژگیهای ادبی و درجه اشتهار، اهمیت ویژه‌ای دارند (درباره حمله حیدریِ باذل مشهدی رجوع کنید به «باذل مشهدی»*). در مقاله، دو اثر راجی کرمانی و صهبای آشتیانی شرح داده شده‌اند :1) حمله حیدری بمانعلی راجی‌کرمانی. راجی در حدود سال 1180 در خانواده‌ای از زردشتیان کرمان تولد یافت و در آغاز، بهمن یا کیخسرو نام داشت (دیوان‌بیگی، ج 1، ص 646؛ دانشور، ص 257)، اما به‌سبب شفای معجزه‌آسا از یک بیماری صعب‌العلاج (احتمالا فلج)، به دین اسلام گروید و نام خود را به بمانعلی تغییر داد (راجی کرمانی، 1370ش، مقدمه بهزادی اندوهجردی، ص 6؛ دانشور، ص 257ـ258). هدایت (ج 2، بخش 1، ص 333) تغییر نام راجی را از سوی علما و عرفای کرمان دانسته است.راجی در کرمان به تحصیل علوم دینی پرداخت. سپس راهی یزد شد و در قصبه تفت به امامت جماعت و وعظ و خطابه پرداخت (وامق‌یزدی، ص 143؛ دیوان‌بیگی، ج 1، ص 646). ظاهراً در زمان اقامت در یزد، سرودن حمله حیدری را شروع کرد و نزدیک به 1500 بیت آن را سرود (دیوان‌بیگی، همانجا). پس از مراجعت به کرمان به دارالحکومه ابراهیم‌خان ظهیرالدوله*، حاکم کرمان و پسرعموی فتحعلی‌شاه، راه یافت. به سفارش ابراهیم‌خان، راجی با سرعت بیشتری سرودن منظومه حمله حیدری را ادامه داد و کتاب خود را به نام وی کرد (وامق‌یزدی، ص 144؛ هدایت، همانجا). معلوم نیست بعد از درگذشت ظهیرالدوله آیا حاکم بعدی، حسنعلی‌میرزا شجاع‌السلطنه، همچون سلف خود به تشویق راجی پرداخته یا به او بی‌اعتنا بوده است.براساس آنچه بر سنگ قبر راجی نوشته شده، او در 1261 در کرمان درگذشته و در همانجا به خاک سپرده شده است (دانشور، ص 264؛ قس قزوینی، همانجا، که سال وفات وی را بین سالهای 1260 و 1270 دانسته و نیز قس آقابزرگ طهرانی، ج 9، قسم 2، ص 345، که آن را بین سالهای 1237 و 1241 دانسته است).راجی‌کرمانی علاوه بر منظومه حمله حیدری، دیوانی شامل غزل و مرثیه داشته که آقابزرگ طهرانی آن را دیده است (رجوع کنید به همانجا). همچنین گفته شده که نسخه‌ای از دیوان او، بخشی به خط وی و بخش دیگر به خط سیدمحمد نوریزدی، وجود داشته است که امروزه از آن نشانی در دست نیست (راجی‌کرمانی، 1370ش، همان مقدمه، ص 5). شهلای یزدی، صاحب تذکره شبستان (ص 107)، تعداد اشعار دیوان او را 000،33 بیت ذکر کرده است، که به نظر می‌رسد در این شمارش، ابیات منظومه حمله حیدری را نیز محسوب کرده است.مشهورترین اثر راجی‌کرمانی مثنوی حمله حیدری اوست. البته عنوان حمله حیدری در سراسر اثر به‌کار نرفته و به نظر می‌رسد کسی که به اشاره رضاقلی‌خان هدایت بخشهای پراکنده این مثنوی را جمع‌آوری کرده (رجوع کنید به ادامه مقاله)، به قرینه حمله حیدری باذل مشهدی، این عنوان را به منظومه راجی‌کرمانی داده است (راجی کرمانی، 1383ش، ج 1، مقدمه طالبیان و مدبری، ص 21).موضوع منظومه حمله حیدری راجی‌کرمانی تاریخ صدر اسلام است که در آن به زندگانی پیامبر صلی‌اللّه‌علیه‌وآله وسلم و نبردهای آن حضرت با مخالفان دین اسلام اشاره کرده و سپس به موضوع اصلی منظومه، یعنی نبردهای حیدرکرار علی علیه‌السلام با مشرکان و منافقان پرداخته و برخلاف سلف و سرمشق خود (باذل)، ضمن توصیف حوادث زمان پیامبر و امیرمؤمنان، حوادث کربلا را نیز به تناسب موضوع وصف کرده است. در اواسط شرح جنگ صفّین منظومه پایان می‌یابد (رجوع کنید به همان مقدمه، ص 22). منظومه حمله حیدری دارای یک مقدمه در «وصف آفرینش و ساقی‌نامه و تولد حضرت امیر» و هفت کتاب است: واقعه بدر کبرا؛ داستان غزوه احد؛ غزوه احزاب؛ غزوه خیبر؛ فتح مکه؛ آغاز داستان حجة‌الوداع؛ بر مسند خلافت استقرار یافتن امیرمؤمنان علیه‌السلام.هرچند مأخذ معیّنی برای روایتهای راجی‌کرمانی در منظومه حمله حیدری نمی‌توان در نظر گرفت، ظاهرآ مأخذ او در ذکر حوادث کربلا و عروسی قاسم کتاب روضة‌الشهداء بوده است. راجی در این بخش به مأخذ مذکور اکتفا نکرده، بلکه ظاهرآ از روایتهای شفاهی و حتی افسانه‌های رایج در میان نقالان و قصه‌گویان نیز استفاده کرده است تا بر جذابیت منظومه خود بیفزاید (رجوع کنید به همان، ص 25؛ نیز رجوع کنید به راجی کرمانی، 1377ش، مقدمه اشرف‌زاده، ص 7).شمار ابیات منظومه حمله حیدری در حدود سی هزار بیت است، اما وامق‌یزدی (همانجا) و رضاقلی‌خان هدایت (همانجا)، تذکره‌نگاران معاصر راجی، تعداد ابیات آن را حدود بیست هزار بیت دانسته‌اند. از این تعداد، حدود هفده هزار بیت در چاپ جدید حمله حیدری (رجوع کنید به ادامه مقاله) ذکر شده و بقیه ابیات آن در چاپ سنگی سال 1270 تهران، با عنوان کتاب حمله ملابمونعلی منتشر شده است (رجوع کنید به صفا، ص 385).راجی کرمانی (1383ش، ج 2، ص 182) تاریخ شروع سرودن منظومه خود را به حساب ابجد کلمه «تاریخ» ذکر کرده که برابر است با سال 1211، اما تاریخ پایان آن معلوم نیست. مصححان حمله حیدری پایان آن را پیش از درگذشت ابراهیم‌خان ظهیرالدوله در سال 1240 دانسته‌اند (راجی‌کرمانی، ج 1، مقدمه، ص 18)، اما باتوجه به پایان ناقص و ناگهانی منظومه، به نظر می‌رسد سرودن ابیات حمله حیدری تا پایان عمر راجی ادامه یافته باشد.راجی مثنوی خود را به تقلید از حمله حیدری باذل مشهدی، در بحر متقارب سروده است و هر دو به وزن شاهنامه فردوسی نظر داشته‌اند (رجوع کنید به اته، ص60ـ61). راجی در تشبه به فردوسی گاهی خود را از او بالاتر دانسته و ظهیرالدوله را که قدرشناس‌تر از سلطان محمود غزنوی بوده، بر سلطان محمود ترجیح داده است (رجوع کنید به راجی‌کرمانی، 1383ش، ج 2، ص 182).از نظر بهره‌گرفتن از واژگان حماسی و ترکیباتی که در حماسه کاربرد دارند، راجی به شاهنامه فردوسی و حمله حیدری باذل مشهدی توجه داشته و حتی در این زمینه بیش از باذل توفیق یافته زیرا توانسته است زبان حماسی شاهنامه را به خوبی تقلید کند (رجوع کنید به صفا، همانجا؛ راجی کرمانی، 1377ش، همان مقدمه، ص 19)، اما او به تناسب موضوع منظومه، واژگان دینی و ترکیبات مذهبی را به کار گرفته و طبعآ از مقدار واژگان فارسی سره منظومه او در قیاس با شاهنامه فردوسی کاسته شده است (راجی‌کرمانی، 1383ش، ج 1، همان مقدمه، ص 34). زبان منظومه نیز به تناسب مخاطبهای عامی که برای آن در نظر گرفته شده، گاه به زبان سهلِ ممتنع بوستان* سعدی نزدیک شده است، اما این زبان ساده گاهی با زیباییهای لفظی و معنوی همراه می‌شود و بدون آنکه تکلفی در کار باشد، بسیاری از صنایع بدیعی با انواع تشبیه و استعاره در شعر وی جلوه‌گر می‌شود (راجی کرمانی، 1377ش، همان مقدمه، ص 7؛ همو، 1370ش، همان مقدمه، ص 22). لغزشهای زبانی نیز در برخی ابیات حمله حیدری دیده می‌شود، از جمله به کارگرفتن کلماتی که نقش معنایی ندارند و راجی برای پر کردن وزن بیت از آنها استفاده کرده است یا ترکیبهای تازه‌ای که برخلاف معیارهای دستورزبان فارسی ساخته شده‌اند (رجوع کنید به صرفی، ص 49ـ50).علاوه بر واژگان، در زمینه آفرینش قهرمانان و توصیف آنها نیز راجی به شاهنامه توجه کرده و کوشیده است قهرمانان منظومه خود را همچون قهرمانان شاهنامه به صورت خارق‌العاده توصیف کند. برای این منظور، بسیاری از وصفهای فردوسی درباره رستم را برای علی علیه‌السلام به‌کار برده است . همچنان‌که تصویر بازوبند قاسم با بازوبند سهراب و نبرد حضرت علی با عمروبن عبدود و عبدالعزی، با نبرد رستم با اشکبوس قابل قیاس است (رجوع کنید به راجی‌کرمانی، 1383ش، ج 1، همان مقدمه، ص 37؛ همو، 1370ش، همان مقدمه، ص 15ـ16)، اما بسیاری از تصاویر شعر راجی که جنبه غنایی دارند، با ساختار حماسی منظومه در تعارض‌اند (رجوع کنید به راجی کرمانی، 1383ش، همانجا؛ صرفی، ص 49). با این همه، منظومه حمله حیدری راجی نسبت به حمله حیدری باذل مشهدی به لحاظ استحکام الفاظ و زیبایی ابیات برتری دارد (رجوع کنید به صفا، همانجا).در سراسر منظومه حمله حیدری، 24 ساقی‌نامه دیده می‌شود که از 9 بیت تا 212 بیت را دربرمی‌گیرد. نوشتن ساقی‌نامه از قرن دهم در میان شاعران، به‌ویژه شاعران مثنوی‌سرا، مرسوم شده بود (رجوع کنید به ساقی‌نامه*؛ راجی کرمانی، 1377ش، همان مقدمه، ص 16). به نظر می‌رسد راجی در ساقی‌نامه‌های خود ــکه به تأثر از نظامی گنجه‌ای سروده ــ دو هدف داشته است: نخست آنکه، قرارگرفتن آنها در میان حوادث داستان باعث تنوع شود و از یکنواختی آن بکاهد؛ دوم آنکه بعضی از این ساقی‌نامه‌ها در حکم براعت استهلال* حوادثی است که شاعر بعد از ساقی‌نامه به توصیف آنها پرداخته است (همان مقدمه، ص 19؛ راجی‌کرمانی، 1383ش، ج 1، همان مقدمه، ص 39). ویژگی عمده ساقی‌نامه‌های راجی که آن را با ساقی‌نامه‌های حمله حیدری باذل مشهدی و صهبای آشتیانی متفاوت می‌سازد، درآمیختن آن با شرح حوادث کربلاست. با اینکه ماجرای کربلا ارتباطی با جریان حوادث منظومه حمله حیدری ندارد، اما راجی هر جا که لازم دیده با شرح حوادث کربلا، خواننده را به گریستن واداشته است که آشناییِ او را با روش اهل منبر نشان می‌دهد (راجی کرمانی، 1377ش، همان مقدمه، ص 7؛ همو، 1383ش، همان مقدمه، ج 1، ص 43). راجی در ساقی‌نامه‌های خود بیشتر از آنکه ساقی را خطاب کند، به مُغَنّی خطاب کرده، در حالی که هدف باذل مشهدی از ساقی، حیدر کرار یا ساقی کوثر بوده است. بعضی از ساقی‌نامه‌های حمله حیدری راجی به یاد ابراهیم‌خان ظهیرالدوله سروده شده است و درآمیختن ساقی‌نامه با مدح از دیگر ویژگیهای ساقی‌نامه‌های راجی به‌شمار می‌آید (رجوع کنید به راجی کرمانی، 1377ش، همان مقدمه، ص 5، 19).منظومه حمله حیدری راجی را میرزامظهر کرمانی به تشویق رضاقلی‌خان هدایت جمع‌آوری و تدوین (رجوع کنید به هدایت، ج 2، بخش 1، ص 333) و در 1264 در تهران چاپ سنگی کرد، که بعدآ چندین چاپ براساس آن صورت گرفت. چاپ منقح آن به کوشش یحیی طالبیان و محمود مدبری در دو جلد انتشار یافته است (کرمان 1383ش).2) افتخارنامه حیدری. این اثر با اینکه از نظر عنوان با حمله حیدری باذل مشهدی و راجی کرمانی مشابهت کامل ندارد، از حیث موضوع با آن دو یکسان است. سراینده منظومه، میرزامصطفی افتخارالعلماء معروف به صهبای آشتیانی فرزند میرزا محمدحسن آشتیانی، مجتهد مشهور تهران در عهد ناصری، است. صهبا در 1327، در وقایع مشروطه در حرم شاه عبدالعظیم به قتل رسید (آقابزرگ طهرانی، ج 2، ص 257؛ مدرس تبریزی، ج 3، ص480؛ بامداد، ج 4، ص 101ـ103). در ستایش‌نامه منظومی که مجدالادباء، متخلص به ثریا، در آغاز منظومه آورده است، از وی به عمدة‌العلماء و از پدر وی با ستایش فراوان یاد کرده است (ص ج). آنچه در انتهای جلد اول کتاب (ص 201ـ202) آمده، از آنِ صهبا نیست بلکه سروده‌های کاتب کتاب متخلص به صباست.با اینکه صهبای آشتیانی منظومه خود را به سفارش کسی نسروده، اما در مقدمه کتاب (ص 4ـ5) اشعاری در ستایش ناصرالدین‌شاه، ولیعهد او مظفرالدین‌میرزا و صدراعظم علی‌اصغر خان امین‌السلطان آورده و حتی امین‌السلطان را همچون سلطان محمود غزنوی مشوق خود دانسته است (رجوع کنید به صهبای آشتیانی، دیباچه مجدالادباء، ص ز) و این در حالی است که در چندین جای کتاب (ج 2، ص 243، 330) از روزگار خود شکایتها دارد.عنوان منظومه (افتخارنامه حیدری) در نخستین چاپ آن، به سال 1310، در دوره ناصرالدین‌شاه، دیده می‌شود. سراینده منظومه نیز از آن به نامه افتخار یاد کرده است (رجوع کنید به همان، ج 2، ص330).موضوع افتخارنامه حیدری نبردهای حضرت علی علیه‌السلام است که در دو بخش به شرح آنها پرداخته است : بخش اول، نبردهای آن حضرت در زمان پیامبر صلی‌اللّه‌علیه وآله‌وسلم که با تولد آن حضرت شروع می‌شود و با جانشینی وی به‌جای پیامبر پایان می‌یابد. بخش دوم، با گفتگوی اهل مدینه در تعیین امام شروع می‌گردد و با شرح ماجرای کشته شدن سپاه خوارج در جنگ نهروان خاتمه می‌یابد. ظاهرآ به همین سبب بوده است که آن را دنباله منظومه باذل مشهدی دانسته و از آن به عنوان جلد دوم حمله حیدری یاد کرده‌اند (راجی‌کرمانی، 1383ش، ج 1، همان مقدمه، ص 21).مأخذی برای افتخارنامه حیدری ذکر نشده اما به نظر می‌رسد مطالب ناسخ‌التواریخ لسان‌الملک سپهر (متوفی 1298)، که در روزگار ناصرالدین‌شاه شهرت داشته، مأخذ اصلی صهبای آشتیانی در شرح نبردهای حضرت علی باشد (دایرة‌المعارف فارسی، ذیل «افتخارنامه‌ی حیدری»).سراینده افتخارنامه تعداد ابیات آن را هجده هزار بیت ذکر کرده (صهبای آشتیانی، ج 2، ص330)، در حالی که مجدالادباء در مقدمه‌ای که بر کتاب نوشته (ص د)، تعداد ابیات آن را بیست‌هزار بیت دانسته است. ظاهرآ مجدالادباء خواسته است میان بیست سالگی شاعر و بیست‌هزار بیت تناسبی شاعرانه برقرار کند، اما افتخارنامه حیدری شامل هفده‌هزار بیت است.صهبای آشتیانی بنابر اشاره خود (ج 2، ص 322، 330)، در بیست سالگی سرودن افتخارنامه حیدری را شروع کرده و آن را در شش ماه، در سال 1304 به پایان برده است. مجدالادباء در مقدمه‌ای که بر این کتاب نوشته (ص د)، مادّه تاریخ «انجام این نامه نامدار» را «زهی افتخار» (1304) ذکر کرده است. باتوجه به تعداد زیاد ابیات منظومه و اظهار تردید مجدالادباء در ذکر عبارت «شش ماه یا پنج» (همانجا)، به نظر می‌رسد گفتن این مدت کوتاه، نوعی اظهار قدرت در برابر باذل مشهدی و راجی کرمانی باشد که منظومه‌های خود را در طول چهل یا پنجاه سال سروده‌اند.افتخارنامه حیدری نیز همچون اسلاف خود (حمله حیدری باذل مشهدی و راجی کرمانی) به تأثر از شاهنامه فردوسی در بحر متقارب سروده شده و حتی شاعر در آغاز منظومه (ج 1، ص20)، از فردوسی استمداد جسته است. زبان منظومه نیز حماسی است و شاعر کوشش کرده است در حوزه واژگان و ترکیبات از نحوه بیان فردوسی پیروی کند. ازاین‌رو مثلا از الف اطلاق که از بازمانده‌های سبک خراسانی است، در کلماتی چون خنجرا و اندرا (رجوع کنید به ج 2، ص 293، 304) یا پیکرا و لشکرا (ج 2، ص 306، 314) استفاده کرده است. در توصیف قهرمانان مذهبی نیز، وی از توصیفهای حماسی شاهنامه تبعیت کرده است، اما لحن او نشان می‌دهد که جنبه دینی قهرمانان منظومه مذهبی خود را همواره در نظر داشته است.صهبای آشتیانی نیز براساس آنچه در حمله‌های حیدری پیش از او مرسوم بوده، برای رفع یکنواختی حوادث، در چندین جای منظومه خود ساقی‌نامه‌هایی آورده و دلیل آوردن آنها را «تفریح دماغ و آرایش کتاب» ذکر کرده است (ج 1، ص 5).در مجموع، چند ویژگی افتخارنامه حیدری را از حمله‌های حیدری متمایز می‌سازد. نخست آنکه، زبان شعر او برخلاف آنها به سستی نگراییده بلکه استوار و دارای فخامت حماسی است و حتی در برخی موارد، یادآور زبان شعرِ خداوندنامه فتحعلی‌خان صبا* (متوفی 1238) است. هرچند آثار دیگری از صهبا در دست نیست، اما توانایی او در سرودن این منظومه نشان می‌دهد که وی شاعر متبحری بوده است. دوم شکواییه‌های اوست. زمینه‌های اجتماعی شکواییه‌های او، که در جای‌جای منظومه دیده می‌شود و در آنها از ابنای روزگار شکوه شده (مثلا ج 2، ص 243،330)، معلوم نیست، اما او در نهایت از ابنای روزگار به شاه پناه برده و از او استمداد جسته (ج 2، ص 244) یا به امین‌السلطان امید بسته است (همان، مقدمه مجدالادباء، ص ز).افتخارنامه حیدری را در 1310 کاتبی با تخلص «صبا»، در دو جلد به هم پیوسته کتابت کرده و اشعاری در ستایش ناصرالدین‌شاه، علی‌اصغرخان امین‌السلطان، صهبا و پدرش آورده است (رجوع کنید به ج 1، ص 202). مقدمه‌ای منظوم از حیدرعلی مجدالادباء در آغاز کتاب قرار گرفته که در آن به ستایش خداوند، منقبت پیامبر، ستایش امیر مؤمنان، نعت صاحب‌الزمان، مدح میرزا محمدحسن شیرازی مرجع بزرگ شیعه که حکم او در واقعه تنباکو و لغو آن مشهور است، و میرزا محمدحسن آشتیانی و توصیف دانشمندیِ صهبای آشتیانی پرداخته است. کتاب افتخارنامه حیدری در همان سال کتابت (1310) به چاپ سنگی رسید (مشار، ج 1، ستون 425) و چاپ حروفی آن، برخلاف نوشته گلچین معانی (ج 7، بخش 1، ص 322)، با همان عنوان که در چاپ سنگی آمده است، به سعی و اهتمام محمدحسن علمی، بدون تاریخ بعدآ انتشار یافت.منابع: آقابزرگ طهرانی؛ هرمان اته، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه با حواشی صادق رضازاده شفق، تهران 1356ش؛ مهدی بامداد، شرح‌حال رجال ایران در قرن 12 و 13 و 14 هجری، تهران 1357ش؛ محمد دانشور، تاریخچه محلّه و مسجد خواجه خضر کرمان، کرمان 1375ش؛ دایرة‌المعارف فارسی، به سرپرستی غلامحسین مصاحب، تهران 1345ـ1374ش؛ احمد دیوان‌بیگی، حدیقة‌الشعراء، چاپ عبدالحسین نوائی، تهران 1364ـ1366ش؛ بمانعلی راجی کرمانی، حمله حیدری، چاپ یحیی طالبیان و محمود مدبری، کرمان 1383ش؛ همو، گزیده حمله حیدری: بزرگترین حماسه مذهبی، تحقیق و گزینش حسین بهزادی اندوهجردی، تهران 1370ش؛ همو، نوبت‌زن کوی ساقی، چاپ رضا اشرف‌زاده، ]مشهد 1377ش[؛ محمدعلی‌بن عبدالوهاب شهلای یزدی، تذکره شبستان، چاپ اکبر قلمسیاه، تهران 1379ش؛ محمدرضا صرفی، «محتوا، ساختار و زبان حمله حیدری»، در خلاصه مقالات همایش بزرگداشت ملابمانعلی راجی کرمانی : ]23ـ22 مهرماه 1377، کرمان[، به کوشش وحید پورنادری، کرمان ?]1377ش[؛ ذبیح‌اللّه صفا، حماسه‌سرایی در ایران، تهران 1363ش؛ مصطفی صهبای آشتیانی، کتاب افتخارنامه حیدری، تهران: کتابفروشی محمدحسن علمی، ]بی‌تا.[؛ محمد قزوینی، یادداشتهای قزوینی، چاپ ایرج افشار، تهران 1363ش؛ احمد گلچین معانی، فهرست کتب خطی کتابخانه آستان قدس رضوی، ج 7، بخش 1، مشهد 1346ش؛ محمدعلی مدرس‌تبریزی، ریحانة‌الادب، تهران 1369ش؛ خانبابا مشار، فهرست کتابهای چاپی فارسی، تهران 1350ـ1355ش؛ محمدعلی‌بن محمدباقر وامق یزدی، تذکره میکده، به کوشش حسین مسرت، ]تهران[ 1371ش؛ رضاقلی‌بن محمدهادی هدایت، مجمع‌الفصحاء، چاپ مظاهر مصفا، تهران 1382ش.