حَمض، وادی، از وادیهای (رودهای) فصلی در عربستان سعودی. این وادی از عوارض طبیعی مهم جزیرة‌العرب* است و میان شهرهای مدینه و تبوک، در شمال‌غربی عربستان، قرار دارد (موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ج 5، ص 332ـ333). بیشتر اعتبار و شهرت حمض به‌سبب قرار داشتن در شمال شهر مدینه و ارتباط شهر با بخشهای شمالی از طریق بستر این وادی است.وادی حمض یکی از سه وادی مهم اطراف مدینه است (رجوع کنید به الموسوعة العربیة العالمیة، ج 23، ص 48). قسمت علیای حوضه آبریز آن در استانِ (منطقه) مدینه و مَصَبِّ آن در استان تبوک است (رجوع کنید به اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص 14، 39). این وادی از سه شاخه بزرگ تشکیل می‌شود که خود از شعبات کوچک‌تری شکل گرفته‌اند: شاخه شمالی به نام وادی جِزْل، در جنوب شهرهای مدائن صالح و عُلاء، که مسیر اصلی آن به سمت جنوب است؛ شاخه شرقی به نام وادی قناه، در شمال و شمال‌شرقی مدینه، که مسیر اصلی آن به سمت مغرب است؛ و شاخه جنوبی به نام وادی عقیق*، در جنوب و جنوب‌غربی مدینه، متشکل از چند وادی دیگر مانند بطحان که جهت اصلی آن به سمت شمال است. این سه وادی در مغرب خیبر، در جنوب کوه قهباء (ارتفاع 621 متر) و مغرب کوه ابوبردیه (ارتفاع 574 متر) به‌هم می‌پیوندند و شاخه اصلی وادی حمض را تشکیل می‌دهند که در جهت عمومی شرقی ـ غربی، عرض ارتفاعات نه چندان مهم را می‌پیماید و در جنوب بندر وَجْه، نزدیک رأس کور کومه (یا جر یجیب) و مقابل جزیره امّ اورمه به دریای سرخ می‌ریزد (رجوع کنید به کعکی، جزء1، ج 2، ص509؛ بدر، ج3، نقشه مقابل ص 301؛ نقشه عمومی خاورمیانه؛ اطلس المملکة العربیه السعودیه، ص 39، 190ـ191). در برخی منابع، شاخه اصلی وادی حمض، ادامه وادی عقیق معرفی شده است که با عبور از مغرب شهر مدینه، در شمال‌غربی شهر، حمض نامیده می‌شود (رجوع کنید به بدر، همانجا؛ انصاری، ص213؛ نیز رجوع کنید به د. اسلام، چاپ دوم، ذیل مادّه). طول وادی حمض تا 400 کیلومتر و عرض آن تا 150 متر ذکر شده است (رجوع کنید به شریف، ج 1، ص 128؛ کعکی، جزء1، ج 2، ص 522).حوضه وادی حمض دارای آب و هوای گرم و خشک است. میانگین دمای سالیانه آن در قسمتهای مختلف از ْ24 تا ْ28 متغیر است و بارش سالیانه آنجا در همه قسمتها از یکصد میلیمتر بیشتر نیست (رجوع کنید به اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص 47ـ 48). در این منطقه روستاهای متعددی است و آثار ویران شده سدّ حمیریها در آنجا مشاهده می‌شود (رجوع کنید به ابن‌حائک، ص 121، پانویس 4). ساکنان بخشهایی از حوضه وادی حمض، از جمله در شمال مدینه، به کشاورزی می‌پردازند و به‌رغم بارش اندک سالیانه، در برخی نقاطِ این حوضه، چند سد برای استفاده بیشتر از آبهای سطحی احداث شده است (رجوع کنید به اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص 78ـ79، 161). تا به امروز اهالی این وادی در مهارت قطع کردن درخت نخل با یک ضربه شمشیر معروف‌اند (رجوع کنید به ابن‌حائک، ص 132، پانویس 3). در اطراف وادی حمض عوارض طبیعی متعددی دیده می‌شود که مهم‌ترین آنها عبارت‌اند از: حَرّه (زمینهای سنگلاخ) عُوَیرَض در شمال وادی جزل؛ حرّه زبن در مغرب همین وادی؛ و کوههای شیهوب، اغلب (هر دو در مغرب وادی جزل و شمال شاخه اصلی وادی حمض)؛ کوههای اجرد، رِضوی با ارتفاع 814،1 متر (هر دو در مغرب شاخه اصلی وادی حمض)؛ و کوه حمض در نزدیکی مدینه (رجوع کنید به کحّاله، ص 72؛ )اطلس جامع جهان تایمز(، نقشه 33؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ص190).حمض جزو حجاز* محسوب می‌شود (رجوع کنید به کحّاله، ص143؛ فؤاد حمزه، ص 54؛ نیز رجوع کنید به الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ص 47) و پیش از اسلام، بخشی از سرزمین قبایلِ عربِ جُهینه* (که میان مدینه و شهر ساحلی امّلَج سکونت داشتند) و عذره* (که میان امّلج و وجه ساکن بودند) به شمار می‌رفت و در مسیر یکی از راههای کاروان‌رو تابستانی جزیرة‌العرب، از مکه به شمال حجاز و شام، قرار داشت (رجوع کنید به مغلوث، ص 57، 80). پس از هجرت مسلمانان به مدینه، وادی حمض و آبادیهای واقع در حوضه آبریز آن، به‌سبب نزدیکی به شهر، به سرعت در قلمرو اسلامی قرار گرفت و چون شمال‌شرقی شهر مدینه کوهستانی است، وادی حمض مسیر اصلی پیامبر اکرم صلی‌اللّه‌علیه‌وآله‌وسلم و اصحابش در غزوات، سَریّه‌ها و فتوحات شمال مدینه شد. در ربیع‌الاول سال دوم، غزوه بُواط* در جنوب وادی حمض و نزدیک کوه رِضوی صورت گرفت. در محرّم سال هفتم، پیامبر اکرم و یارانش برای فتح خیبر، به‌رغم طولانی‌تر بودن راه، به‌سبب سهولت آمد و شد، از بستر وادی حمض به سمت خیبر رفتند (رجوع کنید به مغلوث، ص 185؛ ابوخلیل، ص 35). در رجب سال نهم نیز وادی حمض مسیر اصلی سپاه مسلمانان در غزوه تبوک* بود (رجوع کنید به مغلوث، ص 197؛ ابوخلیل، ص40). پس از فتوحات مسلمانان، عده‌ای از قبایل تمیم* و زُغَیْبات در آنجا به‌سر می‌بردند (رجوع کنید به بلادی، ص 58، 196). وادی حمض قرنها مسیر کاروانهایی بود که از شمال جزیرة‌العرب و شام و حتی مصر به حج می‌رفتند. به گزارش بتنونی (ص 291) در 1327/1909، در مسیر کاروان حج پاشای مصر، پل وادی حمض بر اثر سیل ویران شده بود. امروزه، به‌جز راه‌آهن حجاز که از وادی حمض و مدینه و تبوک می‌گذرد (رجوع کنید به حجاز*، راه‌آهن)، جاده مدینه ـ تبوک و راه ساحلی که این دو شهر را به‌هم متصل می‌کند، مهم‌ترین راههای وادی حمض‌اند (رجوع کنید به )اطلس جامع جهان تایمز(، همانجا).نام حَمَض که جغرافی‌نویسان دوره اسلامی، مانند ابن‌خرداذبه (ص60)، قدامة‌بن جعفر (ص 193)؛ اسکندری (ج 1، ص 392)، و یاقوت حموی (ذیل «حَمَض»)، در آثارشان به آن اشاره کرده‌اند، بر موضعی میان بصره و بحرین در مشرق دهناء اطلاق می‌شود و با وادی حمض ارتباطی ندارد.منابع: ابن‌حائک، صفة جزیرة‌العرب، چاپ محمدبن علی اکوع، بغداد 1989؛ ابن‌خرداذبه؛ شوقی ابوخلیل، اطلس التاریخ العربی الاسلامی، بیروت 1423/2002؛ نصربن عبدالرحمان اسکندری، کتاب الامکنة و المیاه و الجبال و الآثار و نحوها المذکورة فی الاخبار و الاشعار، چاپ حمد جاسر، ریاض 1425/2004؛ الاطلس التاریخی للمملکة العربیة السعودیة، ریاض، دارة‌الملک عبدالعزیز، 1421/2000؛ اطلس المملکة العربیة السعودیة، ریاض: وزارة التعلیم العالی، 1420/2000؛ عبدالقدوس انصاری، آثارالمدینة المنورة، جده 1420/1999؛ محمد لبیب بتنونی، الرحلة الحجازیة، قاهره 1415/1995؛ عبدالباسط بدر، التاریخ الشامل للمدینة المنورة، مدینه 1414/1993؛ عاتق بلادی، معجم قبائل الحجاز، مکه 1403/1983؛ عبدالرحمان شریف، جغرافیة المملکة العربیة السعودیة، ج 1، ریاض 1427/ 2006؛ فؤاد حمزه، قلب جزیرة‌العرب، ریاض 1388/1968؛ قدامة‌بن جعفر، کتاب الخراج، چاپ دخویه، لیدن 1889، چاپ افست 1967؛ عمررضا کحّاله، جغرافیة شبه‌جزیرة‌العرب، چاپ احمدعلی، مکه 1384/ 1964؛ عبدالعزیز کعکی، معالم المدینة المنورة بین العمارة و التاریخ، بیروت 1419/1998ـ ؛ سامی مغلوث، اطلس التاریخی لسیرة الرسول صلی‌اللّه علیه‌وسلم، ریاض 1426/ 2005؛ موسوعة اسماء الاماکن فی المملکة العربیة السعودیة، ریاض: دارة‌الملک عبدالعزیز، 1424/2003؛ الموسوعة العربیة العالمیة، ریاض: مؤسسة اعمال الموسوعة للنشر و التوزیع، 1419/1999؛ نقشه عمومی خاورمیانه، مقیاس 000، 750، 1:3، تهران: گیتاشناسی، 1382ش؛ یاقوت حموی؛EI2, s.v. "Hamd, Wadi al-" (by J. Mandaville); The Times comprehensive atlas of the world, London: Times Books, 2005.
