حمزة بن عُماره بَربَری، از غالیان قرن دوم. از تاریخ تولد و وفات او اطلاعی در دست نیست. وی اهل مدینه بوده (اشعری، ص ۳۲؛ نوبختی، ص ۲۷) و به بربر*، سرزمین قوم بربر در شمال سودان، نسبت داده شده است (مامقانی، ج ۲۴، ص ۲۴۶). در برخی منابع نام او را حمزة بن عماره یزیدی نیز آورده اند که تصحیف بربری است (همان، ج ۲۴، ص ۲۵۱). او را بربری یزیدی نیز خوانده اند (رجوع کنید به خویی، ج ۶، ص ۲۷۴). فرقه منسوب به حمزه بربری را حمزویّه و حمزیّه نامیده اند که جزء اصناف غلات متقدم ذکر شده است (رجوع کنید به اشعری، ص ۵۶ـ۵۷).به گفته نوبختی (ص ۲۶ـ۲۷)، حمزه در آغاز از غلات (رجوع کنید به غلوّ*) فرقه کَربیّه* (شاخه ای از کیسانیه) بود که اعتقاد داشتند محمدبن حنفیه، مهدی موعود است و نمرده، بلکه ناپدید شده است و مکان او مشخص نیست؛ گروهی دیگر از این فرقه قائل اند که وی در جبل رَضْوی ساکن است (بغدادی، ص ۲۷). حمزه بعدها از این فرقه جدا شد و قائل به الوهیت محمدبن حنفیه گردید و خود را امام و پیامبر خواند. امام صادق علیه السلام حمزه بربری را به همراه مُغیرة بن سعید، بَیان (بنان)، صائِد، حارث شامی، عبداللّه بن عَمروبن حارث و ابوالخطّاب، از مصادیق «اَفّاکٍ اَثیم» (دروغ پرداز گنهکار) که شیطانها بر آنها فرود می آیند (رجوع کنید به شعراء: ۲۲۲) برشمرده اند (کشی، ص۲۹۰ـ۲۹۱). همچنین طبق روایت دیگری، امام صادق علیه السلام ضمن اشاره به کذابین دوران ائمه پیشین، حمزه بربری را به عنوان کذاب زمان خویش لعن فرمود (همان، ص۳۰۰؛ علامه حلّی، ص ۳۴۲ـ۳۴۳). گفته اند که حمزه بربری ادعا می کرد امام محمدباقر علیه السلام هر شب به دیدار او می آید، امام در رد این ادعا او را لعن کرد و دروغگو نامید. امام صادق علیه السلام نیز در انکار آن گفت شیطان ممکن است به هر صورتی بر انسان ظاهر گردد، ولی هرگز قادر نیست به صورت نبی یا وصیِ نبی تمثل یابد (رجوع کنید به کشی، همانجا؛ تفرشی، ج ۲، ص ۱۶۶ـ۱۶۷؛ شوشتری، ج ۴، ص ۴۲). در اعتقادات خاص حمزه آورده اند که ادعا می کرد زمین را خواهد گشود و جهان از آن او خواهد شد. به او نسبت داده اند که محارم را حلال می شمرد و بر این باور بود هرکه امام را بشناسد می تواند هر کاری را انجام دهد و بر او هیچ گناهی نیست (رجوع کنید به اشعری، ص ۳۴؛ نوبختی، ص ۲۸).گروهی از مردم مدینه و کوفه و نیز صائِد نَهْدی و بَیان بن سمعان نهدی، رهبر فرقه بیانیه*، از او پیروی کردند (نوبختی، همانجا). پیروان حمزه قائل به رجعت حمزه و ارواح گذشتگان بودند و درباره بازگشت محمدبن حنفیه بعد از غیبت و نیز تأویل معاد، با کربیّه هم عقیده بودند (اشعری، همانجا). همچنین مُخَمِّسه*، فرقه غالی معتقد به الوهیت پنج تن* علیهم السلام که بسیاری از سران غلات را حامل روح الهی می دانستند، حمزة بن عماره بربری را نیز از این حاملان می شمردند (همان، ص ۵۷).شیخ محمدتقی شوشتری (ج ۴، ص ۴۳) احتمال داده است که حمزة بن عماره جُعفی ــکه شیخ طوسی، بنابر مبنای خاص خود در رجال (ص ۱۹۱) او را از اصحاب امام صادق علیه السلام به شمار آورده است ــ همان حمزه بربری باشد.منابع: سعدبن عبداللّه اشعری، کتاب المقالات و الفرق، چاپ محمدجواد مشکور، تهران ۱۳۴۱ش؛ عبدالقاهربن طاهر بغدادی، الفرق بین الفرق، چاپ محمد محیی الدین عبدالحمید، بیروت: دارالکتب العلمیة، ]بی تا.[؛ مصطفی بن حسین تفرشی، نقدالرجال، بیروت ۱۴۱۹/۱۹۹۹؛ خویی؛ شوشتری؛ محمدبن حسن طوسی، رجال الطوسی، چاپ جواد قیومی اصفهانی، قم ۱۴۱۵؛ حسن بن یوسف علامه حلّی، خلاصة الاقوال فی معرفة الرجال، چاپ جواد قیومی اصفهانی، ]قم[ ۱۴۱۷؛ محمدبن عمر کشی، اختیار معرفة الرجال، ]تلخیص [محمدبن حسن طوسی، چاپ حسن مصطفوی، مشهد ۱۳۴۸ش؛ عبداللّه مامقانی، تنقیح المقال فی علم الرجال، چاپ محیی الدین مامقانی، قم ۱۴۲۳ـ ؛ حسن بن موسی نوبختی، فرق الشیعة، چاپ محمدصادق آل بحرالعلوم، نجف ۱۳۵۵/۱۹۳۶.
